هیوا ساعدی
هەر گورزێک کە لە گرینگیی و کاریگەریی و هێزی جیۆپۆلەتیکی ئێرانی داگیرکەر بکەوێ هەنگاوێکی گەورەیە.
لەم ڕۆژانە کە هەواڵی ڕێککەوتنی ئاشتی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان بە نێوەندگیری ئەمریکا لە میدیاکاندا بڵاودەبووەوە، ئەوەی زۆرترین سەرنجڕاکێش بوو خودی ڕێککەوتنەکە نەبوو، بەڵکوو کاردانەوەکان بوو بەرانبەر بەو ڕێککەوتنە؛ بەتایبەتی لە ئێران‌ـەوە. لە ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکەدا بڕگەیەک هەبوو لەسەر دروستکردنی “ڕێڕەوی زەنگێزور”، کە بڕیارە پەیوەندییەکی زەوی لە نێوان باکۆ و نەخچەوان لە ڕێگەی خاکی ئەرمەنستانەوە لە ڕێگەی بەکرێدانی ٩٩ ساڵەوە بە کۆمەڵەیەکی ئەمریکی دروست بکات.
لە یەکەم نیگادا ڕێککەوتنەکە لەلایەن بازنەکانی دیپلۆماسی و ئابووری نێودەوڵەتییەوە پێشوازی لێکرا. چین بە پەیوەندییەکی زنجیرەی ڕێگای ئاوریشمی زانی؛ تورکیا باسی لە کردنەوەی ڕێڕەوێکی ستراتیجی نوێ کرد؛ ڕووسیاش کە هەمیشە دژی دەستێوەردانی ڕۆژئاوا بووە لە باشووری قەفقاز، ئەمجارە بێدەنگ بوو یان لە باشترین حاڵەتدا کاردانەوەی دووفاقی نیشان دا. بەڵام لە تاران شتەکان بە شێوازێکی تر ڕۆیشتن.
لە ماوەی چەند کاتژمێرێکدا سێ دامەزراوەی حکومەت لە ئێران سێ هەڵوێستی تەواو جیاوازیان نیشاندا. وەزارەتی دەرەوە بە فەرمی پێشوازی لە ئاشتی و سەقامگیری کرد؛ عەلی ئەکبەر ولایەتی پڕۆژەکەی بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێران و دووبارەبوونەوەی سیناریۆی ناتۆ و ئۆکراین زانی؛ کەچی سەرۆک کۆمار بەکردەوە هەوڵی کەمکردنەوەی پرسەکە و دوورکەوتنەوە لە هەر کاردانەوەیەک کرد.
لە بەرانبەر پێشهاتە جیۆپۆلەتیکییە هاوشێوەکانی ساڵانی ڕابردوودا، کۆماری ئیسلامی چەندین جار نیشانی داوە کە مۆدێلێکی یەکگرتووی بڕیاردانی لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان لە سیاسەتی دەرەوەدا نییە. کەیسی زەنگێزور تەنیا نوێترین نموونەی ئەم سەرلێشێواوییە درێژخایەنەیە؛ نەخشێک کە پێشتر لە ڕووداوەکانی وەک قەیرانی قەرەباخ، پێشهاتەکانی سووریا، ڕێککەوتنەکانی ئیبراهیم، یان گۆڕانکارییەکانی ئاسیای ناوەڕاست دا دیار بوو.
لە دۆخی زەنگێزور دا، ئەم ناڕێکخراوییە بە تایبەتی کاتێک بەرچاو دەکەوێت کە ڕوون نییە کام دامەزراوە “هەڵوێستی کۆتایی وڵات” ڕابگەیەنێت. وەزارەتی دەرەوە بەیاننامەیەکی سووک دەردەکات کە ئاماژەیە بۆ هەوڵدان بۆ پاراستنی پەیوەندییەکان و ڕەچاوکردنی هاوسەنگی؛ لە هەمان کاتدا دامەزراوە سەربازیی-ئەمنییەکان و کەسایەتییە نزیکەکانی ناوەندەکانی دەسەڵات باس لە پیلانگێڕی و هەڕەشە و بەرخۆدان دەکەن. لە بەرانبەردا حکومەت چاودێرێکی دوودڵە و هەوڵ دەدات تێچووی میدیایی ئەو پرسە کەم بکاتەوە نەک چالاکانە بچێتە ناویەوە.
ئەم فرەییە تەنیا کێشەیەکی پەیوەندی کردن نییە؛ بەڵكوو نیشانەی نەبوونی ستراتیجێکی ڕوونە لە سیاسەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامیدا. کاتێک لە نێوان ئامێری دیپلۆماسی و ڕاوێژکاری کاروباری نێودەوڵەتیی ڕێبەری ڕژیمدا دژایەتییەکی وا لە دەربڕیندا هەبێت. حکومەتەکانی ناوچەکە بە تەواوی نازانن هەڵوێستی تاران چییە؛ پێویستە لەگەڵ وەزارەتی دەرەوە کارلێک بکەن، یان چاوەڕێی هەڵوێستی توندتر لە لایەنی بەرانبەرەوە بکەن؟
ئەم دۆخە پەیامێکی ڕوون بۆ یاریزانانی دیکەی ناوچەکە دەنێرێت. ئێران سەرقاڵی کاروباری ناوخۆی خۆیەتی و لە ئێستادا توانای ئەوەی نییە ڕۆڵی کارا لە نەزمی نوێی قەفقاز دا بگێڕێت. بۆ ئازەربایجان و ئەرمینیا، بۆشایییەکی لەو شێوەیە بە مانای دەرفەتێک دێت؛ بۆ ئەمریکا نیشانەی لاوازی پێکهاتەیی نەیارەکەی ناوچەکەیە؛ بۆ چین و ڕووسیاش مۆڵەتێکە بۆ دانانی ڕێگای خۆیان بەبێ ئەوەی پێویستیان بە هەماهەنگی لەگەڵ تاران هەبێت.
لە ڕاستیدا هەر ئەم شێوازە دووبارەبوونەوەیەی کۆماری ئیسلامییە کە وای کردووە ئێران سەرەڕای پێگەی ستراتیجیی-جوگرافیی خۆی، لە پێشهاتە گرنگەکانی دەوروبەری خۆی بەجێبهێڵێت یان تەنیا بە شێوەیەکی ڕەمزی تێیاندا ئامادە بێت.
ڕێککەوتنی ئاشتی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، هەرچەندە لە ڕووکەشدا هەنگاوێک بوو بۆ پێشەوە بۆ قەوقازی باشوور، بەڵام بۆ کۆماری ئیسلامی لە ئاستی داڕشتنی سیاسەتی ناوچەییدا، تاقیکردنەوەیەکی گرنگ بوو؛ تاقیکردنەوەیەک کە دەرئەنجامەکەی زیاتر پەیوەست بوو بە چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران نەک بە ئیرادەی لایەنە پەیوەندیدارەکان.
لە کاتێکدا یاریزانە ناوچەییەکان، گەورە و بچووک، هەڵوێست و بارودۆخەکانیان دەگۆڕی، تاران لە کەشێکی ئاڵۆزدا مایەوە کە قسەی دژ بەیەک و هەڕەشە لەگەڵ دیپلۆماسی ڕووکەش و ڕێبازە ئەمنییەکانی ڕابردوودا تێکەڵ بوو. هاوکات، پڕۆژەیەک کە ساڵانێک بوو لە ژێر سایەی شەڕی قەرەباخ و ڕکابەرییە ناوچەییەکان دواکەوتبوو، ئێستا بە پشتیوانی فەرمی ڕۆژئاوا و بێدەنگی ڕێژەیی ڕۆژهەڵات لە لێواری جێبەجێکردندایە؛ بەبێ ئەوەی کۆماری ئیسلامی بتوانێت ڕۆڵێکی کاریگەر لە بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی وڵاتدا بگێڕێت یان بەشدارییەکی بەرچاوی تێدا بکات.
هەڵوێستی فەرمی ئێران، ئەگەر بتوانرێت بە سیاسەتێکی یەکگرتوو هەژمار بکرێت، لە نێوان سێ ڕەوتی جیاوازدا دەلەرزێت: ئامێرێکی دیپلۆماسی کە جەخت لەسەر بەردەوامیی پەیوەندییە ناوچەییەکان دەکاتەوە؛ کەچی پێکهاتە ئەمنی-سەربازییەکان هەوڵدەدەن دۆخی ئێستا بپارێزن و ڕێگری لە گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکییەکان بکەن؛ لەبەرانبەردا حکومەتێک هەیە کە پێی باشترە خۆی لە ململانێی ڕاستەوخۆ لەگەڵ قەیرانەکاندا دوور بخاتەوە.
لە حاڵێکدا کە ئەکتەرە ناوچەیی و هەرێمییەکانی دیکە خۆیان بۆ بەشداریی کردەیی لەو پڕۆژەیەدا ئامادە کردووە، تاران لە دۆخێکی نادڵنیایی لە نێوان پێشوازی و هەڕەشە و سەرگەردانیدا ماوەتەوە.
