سەکۆ

بۆ نیشتیمانسازی​

Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors

چەمکی نەتەوە و گەشەسەندنی مێژوویی، لە خودی کۆییەوە بۆ ڕۆحی نەتەوەیی

١-٢

لە قووڵایی مێژووی مرۆڤایەتیدا، پرسی پێکەوەژیان و دروستکردنی کۆمەڵگای مرۆیی هەمیشە یەکێک لە گرنگترین و ئاڵۆزترین پرسەکان بووە. نەتەوە، وەک بەرزترین فۆرمی ئەم پێکەوەژیانە، دەرخەری ئەو پرۆسە ئاڵۆز و درێژخایەنەیە کە تیایدا مرۆڤ، وەک بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتی و خاوەن هۆش، توانیویەتی سیستەمێکی کۆمەڵایەتی-کولتووری بەرفراوان و خاوەن ناسنامەی تایبەت دروست بکات. لێرەدا بە شێوەیەکی قووڵ و هەمەلایەنە، چۆنیەتی دروستبوون و پەرەسەندنی نەتەوە وەک دیاردەیەکی درکپێکردنی-مێژوویی (کۆگنیتیڤی-مێژوویی) شی دەکەینەوە، بە تایبەت جەخت لەسەر چەمکی خودی کۆیی (collective self) و ڕۆحی نەتەوەیی (national spirit) دەکەینەوە. ئەم شیکارییە، کە لەسەر بنەمای تێڕوانینێکی فەلسەفی-کۆمەڵناسی هەوڵ دەدات پەردە لەسەر ئەو پڕۆسە ئاڵۆز و درێژخایەنە لابدات کە تیایدا نەتەوە وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتیی-مێژوویی، لە بەرهەمی پێداویستییەکی قووڵی مرۆییەوە بۆ دروستکردنی کۆمەڵگایەکی بەهێز و خاوەن ناسنامە گەشەی سەندووە و بووەتە یەکێک لە کاریگەرترین فاکتەرەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی لە جیهانی هاوچەرخدا.

بۆ تێگەیشتنی قووڵ لە چییەتی نەتەوە و چۆنیەتی دروستبوون و پەرەسەندنی، پێویستە سەرەتا بگەڕێینەوە بۆ ئەو گۆڕانکارییە بنەڕەتییەی کە لە مێشکی مرۆڤدا ڕوویدا و بووە هۆی دروستبوونی توانای بیرکردنەوەی ڕووت (ئەبستراکت). ئەم گۆڕانکارییە درکییە (کۆگنیتیڤە)، کە دەکرێ وەک “شۆڕشی درکپێکردن (کۆگنیتیڤ)” ناوی ببەین و مێژووەکەی بۆ نزیکەی حەفتا هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، سەرەتای وەرچەرخانێکی گەورە بوو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. ئەم شۆڕشە، کە بریتی بوو لە گۆڕانکارییەکی نیۆرۆلۆجیکی قووڵ لە مێشکی مرۆڤدا، توانای بیرکردنەوەی ئەبستراکت و دروستکردنی سیستەمی درکی/کۆگنیتیڤی نوێی بە مرۆڤ بەخشی. ئەم توانایە، کە بە تێپەڕبوونی کات پەرەی سەند و فراوانتر بوو، بووە بنەمای سەرەکی بۆ دروستبوونی هەموو ئەو دامەزراوە و پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و کولتوورییانەی کە ئێمە ئەمڕۆ دەیانناسین، لەوانەش نەتەوە. لەڕاستیدا، دەتوانین بڵێین کە نەتەوە ڕاستەوخۆ بەرهەمی ئەم شۆڕشە درکیەیە/کۆگنیتیڤەیە، هەرچەندە پرۆسەی تەواو گەشەکردن و بەرجەستەبوونی وەک فۆرمێکی کۆمەڵایەتی-سیاسی چەندین هەزار ساڵی خایاند.

پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بکەینەوە کە نەتەوە، بە پێچەوانەی بۆچوونی هەندێک لە تیۆریستە مۆدێرنیستەکانی وەک ئێرنست گێڵنەر، ئێریک هۆبزباوم و بێنێدیکت ئەندەرسن، تەنها دیاردەیەکی مۆدێرن نییە کە لە سەدەکانی هەژدە و نۆزدەدا دروست بووبێت. ئەم تێڕوانینە، کە نەتەوە تەنها بە بەرهەمی مۆدێرنەتە دەزانێت، تێگەیشتنێکی سنووردار و ناتەواوە لە چییەتی نەتەوە. لەڕاستیدا، نەتەوە وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی-کولتووری مێژوویەکی درێژی هەیە کە بۆ سەردەمە کۆنەکان دەگەڕێتەوە. ئەوەی لە سەردەمی مۆدێرندا ڕووی داوە، گۆڕانی فۆرم و دەرکەوتنی نوێی نەتەوەیە، نەک دروستبوونی لە بنەڕەتدا. بۆ تێگەیشتنی قووڵتر لەم بابەتە، پێویستە جیاوازی بکەین لە نێوان دوو چەمکی گرنگ: نەتەوەی مێژوویی و نەتەوەی مۆدێرن. نەتەوەی مێژوویی ئاماژەیە بەو فۆرمە سەرەتاییەی نەتەوە کە پێش سەرهەڵدانی مۆدێرنەتە هەبووە. ئەم فۆرمە، کە لەسەر بنەمای هاوبەشی کیان، زمان، کولتوور، و هەستی خۆناسینی هاوبەش دامەزرابوو، سەرەتا لە شێوەی کۆمەڵگای خێڵەکی و دواتر لە فۆرمی دەوڵەتشار و پاشایەتییەکاندا دەرکەوت. لە لایەکی دیکەوە، نەتەوەی مۆدێرن ئاماژەیە بەو فۆرمەی نەتەوە کە لە ئەنجامی گۆڕانکارییە قووڵە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی سەردەمی مۆدێرن سەری هەڵداوە. ئەم فۆرمە، کە زیاتر پەیوەستە بە چەمکی دەوڵەتی نەتەوەیی و ناسیۆنالیزمی مۆدێرنەوە، لەسەر بنەمای یەکێتیی سیاسی، یەکگرتوویی کولتووری و هاووڵاتیبوون دامەزراوە.

لێرەدا، جەخت لەسەر ئەو خاڵە دەکەینەوە کە نەتەوەبوون لە گۆڕینی دۆخی سیاسیدا ناگۆڕدرێت، بەڵکو تەنیا فۆرمی نەتەوەبوون دەگۆڕێت. بە واتایەکی دیکە، بوونی دەسەڵاتی سیاسی یان دەوڵەتی سەربەخۆ مەرجی بنەڕەتی نەتەوەبوون نییە. نەتەوەی مۆدێرن دوو لقی سەرەکی هەیە: نەتەوەی خاوەن دەوڵەت و نەتەوەی بێدەوڵەت. هەردوو ئەم فۆرمانە بە یەک ئەندازە “نەتەوە”ن، تەنیا جیاوازییان لە بوون یان نەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆدایە. ئەم تێگەیشتنە لە نەتەوە وەک دیاردەیەکی بەردەوام و گۆڕاو، کە ڕیشەی لە توانا درکییەکانی/کۆگنیتیڤەکانی مرۆڤەوە هەیە و بە درێژایی مێژوو فۆرمی جیاوازی وەرگرتووە، یارمەتیمان دەدات باشتر لە چۆنیەتی دروستبوون و پەرەسەندنی نەتەوە تێبگەین.

لەم ڕوانگەیەوە، نەتەوە بریتییە لە گەرەکمەندیی پێکەوەبوونی مرۆڤی لێک نزیک بۆ گەیشتن بە کۆیەکی بەهێزتر کە توانای پارێزوانی کۆیی هەبێت. ئەم کۆیە، کە لە سەرەتادا لەسەر بنەمای ئاستەگەلی جۆراوجۆری خزمایەتی، هاوبەشی زمانی و کولتووری دروست دەبێت، بە تێپەڕبوونی کات و لە ئەنجامی پرۆسەیەکی مێژوویی درێژخایەن، ناسنامەی تایبەت بە خۆی پەیدا دەکات. ئەم ناسنامەیە، کە دەکرێت وەک “خودی کۆیی” ناوی ببەین، بەرهەمی کارلێکی ئاڵۆزی نێوان فاکتەرە کولتووری، کۆمەڵایەتی و مێژووییەکانە. خودی کۆیی، کە دەربڕی هەستی هاوبەشی ئەندامانی نەتەوەیە، لە ڕێگەی میکانیزمە جۆراوجۆرەکانی وەک زمان، ئەدەبیات، هونەر، ئایین و نەریتە کۆمەڵایەتییەکانەوە دروست دەبێت و بەردەوام دەبێت. ئەم پرۆسەیە، کە دەکرێت وەک پرۆسەی “خۆ-ئاگایی کۆمەڵایەتی” (social self-consciousness) ناوی ببەین، بە درێژایی سەدان و هەزاران ساڵ درێژەی دەبێت و لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی دروستبوونی ئەو دیاردە ئاڵۆزەی کە ئێمە پێی دەڵێین “ڕۆحی نەتەوەیی” کە چەشنێکە لە پێکبەستەیی سایکۆلۆجیی و کۆمەڵایەتی.

ڕۆحی نەتەوەیی، کە دەربڕی قووڵترین هەستی هاوبەشی و یەکبوونی ئەندامانی نەتەوەیە، لە ڕاستیدا بەرزترین فۆرمی خودی کۆیییە کە لە ئەنجامی پرۆسەیەکی درێژخایەنی هاوبەرپەرچ (dialectical) لە نێوان تاک و کۆمەڵدا دروست دەبێت. ئەم ڕۆحە نەتەوەییە، کە بە شێوەیەکی نائاگایانە لە زەینی هەر تاکێکی نەتەوەدا بوونی هەیە، لە ڕێگەی ئەو کۆگا هاوبەشەی بیرەوەری، هەست و سۆز و بەها کۆمەڵایەتییەکانەوە دەردەبڕدرێن کە لە درێژایی مێژوودا کەڵەکە بوون. لێرەدا دەبینین کە چۆن ئەو توانا درکییە/کۆگنیتیڤە سەرەتاییەی مرۆڤ بۆ بیرکردنەوەی ڕووت/ئەبستراکت، کە پێشتر باسمان کرد، لە ئەنجامی پرۆسەیەکی مێژوویی درێژخایەندا گەشەی کردووە و بووەتە بنەمای دروستبوونی ئەم ڕۆحە نەتەوەییە ئاڵۆزە.

گرنگە تێبینی ئەوە بکەین کە ڕۆحی نەتەوەیی تەنها بیرۆکەیەکی ڕووت/ئەبستراکت نییە، بەڵکو لە ڕێگەی کۆمەڵێک دەرکەوتەی ماددی و نامادییەوە خۆی دەردەخات. ئەم دەرکەوتانە، کە پێکهاتەی بنەڕەتی کولتووری نەتەوەیی پێکدەهێنن، بریتین لە زمان، ئەدەبیات، هونەر، مۆسیقا، نەریتە کۆمەڵایەتییەکان، باوەڕە ئایینی و ئەفسانەییەکان، و شێوازی ژیانی ڕۆژانە. هەر یەک لەم توخمانە، کە بە درێژایی مێژوو گەشەیان کردووە و فۆرمی جۆراوجۆریان وەرگرتووە، دەربڕی لایەنێک لە ڕۆحی نەتەوەیین. بۆ نموونە، زمانی نەتەوەیی، کە هەڵگری کۆگای هاوبەشی واتا و چەمکەکانە، دەربڕی ئەو شێوازە تایبەتەی بیرکردنەوە و جیهانبینییەیە کە نەتەوە لە درێژایی مێژوودا پەرەی پێداوە. هەروەها، هونەر و ئەدەبیاتی نەتەوەیی، کە تێیاندا قووڵترین هەست و سۆز و بیرکردنەوەکانی نەتەوە دەردەبڕدرێن، دەرخەری ئەو دنیا ناوەکییەن کە ڕۆحی نەتەوەیی تێیدا گەشەی کردووە.

پەیوەندی نێوان ڕۆحی نەتەوەیی، خاک و سەروەریی

لە درێژەی شیکارییەکەماندا، پێویستە سەرنج بدەینە پەیوەندی نێوان ڕۆحی نەتەوەیی و خاک (territory). خاک، وەک بەشێکی جیانەکراو لە چەمکی نەتەوە، تەنیا پارچەیەکی جوگرافی نییە، بەڵکو ئەو بەستێنە ماددییەیە کە تێیدا ڕۆحی نەتەوەیی خۆی بەرجەستە دەکات. ئەم پەیوەندییە قووڵە لە نێوان نەتەوە و خاکدا، کە دەکرێ وەک پەیوەندی نێوان ڕۆح و جەستە سەیری بکەین، بەرهەمی پرۆسەیەکی مێژوویی درێژخایەنە. لەم پرۆسەیەدا، کیان لە لایەکەوە وەک بەستێنی ماددی بۆ گەشەسەندنی ڕۆحی نەتەوەیی کار دەکات، لە لایەکی دیکەوە خۆی لە ژێر کاریگەریی ئەم ڕۆحەدا فۆرم دەگرێ و گۆڕانی بەسەردا دێت. بۆ نموونە، شێوازی ژیانی نەتەوەیەک وەک دەرکەوتەیەکی ڕۆحی نەتەوەیی، کاریگەری لەسەر چۆنیەتی بەکارهێنان و گۆڕینی خاک دادەنێ، لە هەمان کاتدا تایبەتمەندییە سروشتییەکانی خاک کاریگەرییان لەسەر شێوازی ژیان و کولتووری نەتەوە هەیە.

لەم ڕوانگەیەوە، خودی کۆیی و ڕۆحی نەتەوەیی لە خاک وەکوو ئێکۆسیستەم و ژێدەری پێداویستییە بنەڕەتییەکانی ژیان و پێکەوەژیان  پەیدا دەبێ و سەروەریی خۆی بەسەر خاکەکەیدا دەسەپێنێت. ئەم سەروەرییە، کە دەرکەوتەی سیاسی و یاسایی ڕۆحی نەتەوەییە، تەنها بە مانای کۆنترۆڵی فیزیکی خاک نییە، بەڵکو بە مانای دروستکردنی پەیوەندییەکی قووڵی واتایی و ناسنامەییە لەگەڵ خاکدایە کە لە ئەنجامی ئەم پرۆسەیەدا، خاک دەبێتە بەشێکی جیانەکراو لە نەتەوە و  ناسنامەی نەتەوەیی و وەک “نیشتمان” یان “زێد” پێناسە دەکرێت. ئەم چەمکانە، کە بار و واتایەکی هەستیاریان هەیە، دەربڕی ئەو پەیوەندییە قووڵەن کە لە نێوان ڕۆحی نەتەوەیی و خاکدا دروست بووە.

لە لایەکی دیکەوە، پێویستە بە قووڵی سەرنج بدەینە پەیوەندی نێوان تاک و نەتەوە، کە یەکێکە لە ئاڵۆزترین لایەنەکانی ئەم باسە. لەم پەیوەندییەدا، تاک و نەتەوە لە پڕۆسەیەکی بەردەوامی هاوبەرپەرچدان کە تیایدا هەر یەکەیان کاریگەری لەسەر ئەوی دیکە دادەنێ و لە ژێر کاریگەری ئەودا گۆڕانی بەسەردا دێت. لە لایەکەوە، تاکی کورد وەک بەشێک لە نەتەوە، هەڵگر و بەرهەمهێنەری ڕۆحی نەتەوەییە. لە ڕێگەی پەروەردە و زمان و بەشداری لە ژیانی کۆمەڵایەتی و کولتووریدا، تاک ئەو ڕۆحە نەتەوەییە وەردەگرێ و دەیکاتە بەشێک لە ناسنامە و بوونی خۆی وەکوو ئامرازی پێکبەستەیی سایکۆلۆجی و کۆمەڵایەتی. لە لایەکی دیکەوە، تاک، بە تایبەت لە سەردەمی مۆدێرندا، ڕۆڵێکی چالاک لە داڕشتنەوە و گۆڕینی ڕۆحی نەتەوەییدا دەگێڕێت. لە ڕێگەی داهێنان و ڕەخنە و بەشداری لە گفتوگۆی گشتیدا. تاک دەتوانێ کاریگەری لەسەر چۆنیەتی گەشەسەندن و گۆڕانی ڕۆحی نەتەوەیی دابنێت.

ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزە لە نێوان تاک و نەتەوەدا، کە دەکرێ وەک پەیوەندی نێوان “من” و “ئێمە” سەیری بکەین، یەکێکە لەو فاکتەرە سەرەکییانەی کە وا لە نەتەوە دەکات بەردەوام لە دۆخی گۆڕان و نوێبوونەوەدا بێت. لە سەردەمی مۆدێرندا، ئەم پرۆسەی هاوبەرپەرچە خێراتر و ئاڵۆزتر بووە، بە تایبەت لە ئەنجامی فاکتەرەکانی وەک پەرەسەندنی خوێندەواری، بڵاوبوونەوەی میدیای جەماوەری و فراوانبوونی بەشداری سیاسی. ئەم گۆڕانکارییانە بوونەتە هۆی ئەوەی کە تاکەکان ڕۆڵێکی چالاکتر و کاریگەرتریان لە داڕشتنەوە و پێناسەکردنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی و ڕۆحی نەتەوەییدا هەبێت.

سەرەڕای ئەم گۆڕانکارییانە، نەتەوە توانیویەتی وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتیی-مێژوویی بەردەوام بێت و خۆی لەگەڵ دۆخە نوێیەکاندا بگونجێنێت. ئەم بەردەوامییە، کە بەشێکە لە سروشتی هاوبەرپەرچی نەتەوە، لە ڕێگەی چەند میکانیزمەوە دەستەبەر دەبێت. یەکەم، نەتەوە خاوەنی توانایەکی بەهێزە بۆ گونجاندنی توخمە نوێیەکان لەتەک ناوەڕۆکە مێژووییەکەی خۆیدا. دووەم، نەتەوە بەردەوام لە پڕۆسەی داڕشتنەوە و پێناسەکردنەوەی خۆیدایە، بە جۆرێک کە دەتوانێ خۆی لەگەڵ پێداویستییە نوێیەکانی سەردەمدا بگونجێنێ بێ ئەوەی ناسنامە بنەڕەتییەکەی خۆی لەدەست بدات. سێیەم، نەتەوە لە ڕێگەی دامەزراوە پەروەردەیی و کولتوورییەکانەوە بەردەوام خەریکی گواستنەوە و نوێکردنەوەی ڕۆحی نەتەوەیی بۆ نەوەکانی داهاتوویە.

دەبێ جەخت لەسەر ئەوە بکەینەوە کە نەتەوە، وەک دیاردەیەکی درکیی/کۆگنیتیڤی-مێژوویی، بەرهەمی پرۆسەیەکی ئاڵۆز و درێژخایەنە کە تێیدا توانا درکییەکانی/کۆگنیتیڤەکانی مرۆڤ، پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکان و مێژووی هاوبەش پێکەوە کارلێک دەکەن. ئەم دیاردەیە، کە لە سەرەتادا وەک گەرەکمەندیی پێکەوەبوونی مرۆڤی لێک نزیک دەستی پێکرد، لەگەڵ کاتدا و لە ئەنجامی پرۆسەیەکی هاوبەرپەرچی دەمدار، گەشەی کرد و بووە ئەو دیاردە ئاڵۆزەی پێی دەڵێین نەتەوە. لەم ڕوانگەیەوە، نەتەوە نە دیاردەیەکی سروشتی و هەمیشەیی و نە دەسکردێکی سەردەمی مۆدێرنە، بەڵکو بەرهەمی پرۆسەیەکی مێژوویی درێژخایەنە کە تێیدا مرۆڤ توانیویەتی بەرزترین فۆرمی پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی-کولتووری بخوڵقێنێت.

ماویەتی

ئەم بابەتە دەربڕی بۆچوونی نووسەرە.

ڕێکخراوی

سەکۆ بۆ نیشتیمانسازی

Features

نوێترین بابەت

eBook App for FREE

Lorem Ipsum is simply dumy text of the printing typesetting industry lorem.

نووسەران

Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors

Copyright © 2023 SEKO