بیناکردنی شارستانییەت، بە هەموو ڕەهەندە کردەییەکانییەوە، پڕۆسەیەکی ئاڵۆزە بەڵام هەرگیز مەحاڵ نییە. شارستانییەت ئاماژەیە بۆ کۆمەڵگەیەکی ئاڵۆز، کە تایبەتمەندە بە بوونی شار، چینە کۆمەڵایەتییەکان، فۆڕمەکانی پەیوەندی هێمادار (وەک سیستەمی نوسین، کە هی ئێمە پڕە لە گەڕەلاوژێ) و ئەو دامەزراوانەی کە چالاکییە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان ڕێک دەخەن. شارستانییەتەکان بەشێوەیەکی گشتی لە بوارەکانی هونەر، زانست و تەکنۆلۆجیادا پێش دەکەون و خۆیان دەنوێنن، شانبەشانی سیستەمی حوکمڕانی و نۆڕم و بەها و پرسە کلتورییەکان بە گشتی. پرسە کلتورییەکان کە دیوی دەرەوە و دیاری کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانن، لە پاک و خاوێنی شار و باژێرەکانییانەوە تێپەڕ دەبێت بە ئەتەکێت و شێوازی ڕەفتارکردنی مرۆڤەکان و ئارامیی و سەنگینیی ڕەفتارەکانەوە تا دەگاتە ڕێزگرتن لە ژینگە و بەزەییهاتنەوە بە هەموو جۆرە ئاژەڵ و زیندەوەرێک. ئەوەی لێرەدا گرنگە، بۆچی کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی و بە دیاریکراویش ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەمیشە بەرەو دواوە دەگەڕێتەوە و فێرنابێت؟

لە ڕوانگەی کۆمەڵناسی فەڕەنسی بە ڕەچەڵەک جەزایری، مالیک بن نەبی، سێ ئەستوون یا بنەمای گرنگ و بنەڕەتی هەن بۆ بیناکردنی شارستانییەت، کە بریتین لە دەستی کار و کات و سەرچاوەکانی داهات، کە لە خوارەوە بە وردی قسەیان لەسەر دەکەین:

دەستی کار وەکو یەکێک لە ڕەگەز و خەسڵەتە هەرە گرنگەکانی شارستانییەت. دابەشکردنی کار وەکو کۆمەڵناسیی گەورە “ئیمێل دۆرکهایم” جەختی لێ دەکاتەوە، قۆناغی دوای کۆمەڵگە سەرەتاییەکانە. کە کۆمەڵگە هەنگاوە گەورەکەی هاوێشت بۆ دەرچوون لە قۆناغی هاوکاری میکانیک، وەکو هێمایەک بۆ کاری لۆکاڵی و نەبوونی پەیوەندی نێوان گوند و ئاوەدانییەکان. قۆناغی دواتر، کە ناوی دەنێت هاوکاری ئۆرگانیک، لەوێدا کار دابەش دەکرێت و سیستەمی کاری بەکۆمەڵ و بەکرێگرتنی کرێکار دەست پێ دەکات. لەوەش گرنگتر، تایبەتمەندی لە کارکردن و جۆرێتیی (کوالیتی) کارکردن دەبێتە کاری لە پێشینەی پیشەگەران و کۆمپانیا و دامەزراوەکان. گرنگی دەستی کار لەوەدایە کە هێمایە بۆ دوو پانتایی، یەکەمیان هێمایە بۆ کۆمپانیا و دامەزراوەی نیشتیمانی، کە پێویستییان بە دەستی کارە بۆ سەرکەوتن و پێشکەوتنی ئەو دامەزراوانە. دووەمیشیان هێمایە بۆ سەقامگیریی بواری بژێوی خەڵک و پێشکەوتنی ژیان و گوزەرانی هاوڵاتییان.

لە هەرێمی کوردستان، هەرچەندە بێکاریش زۆرە، دەزگاکانی ڕاگەیاندنیش ڕێژەی جیاوازیی بێکاری ڕادەگەینن کە خۆی لە دەوروبەری 13٪ دەدات، ژمارەیەکی زۆریش لە ناو دامەزراوەکاندا کار دەکەن. کێشەی کارکردن لە هەرێم هێشتاش لەڕووی جۆرێتییەوە هەژارە و نەگەیشتۆتە ئاستی داخوازیی شارستانییانەی هەرێم و پێویستییەکان. بەشێکیش لەو قەیرانەی جۆرێتیی گەڕەلاوژێی بەڕێوەبردنە، کە هێشتا لەو ڕووەوە حکومەت نەیتوانیوە کۆنتڕۆڵی دۆخەکە بکات و چارەسەری ئەو شپڕزەییە بکات، بە حوکمی ئەوەی بۆخۆشی لەو قەیرانەی خراپی بەڕێوەبردندا ڕزگاری نەبووە. بەڵگەش بۆ ئەو شپڕزەییە ڕوانگەیەکی زانستییە و لەڕووی کۆمەڵناسییەوە، دامەزراوەکان هەموویان بەیەکەوە بەستراونەتەوە، ئەگەر لە دامەزروەیەکدا شپڕزەیی هەبێت، بەڵگەیە بۆ ئەوەی کە لە هەموو دامەزراوەکاندا شپڕزەیی هەیە. جگە لەوەش، کەرتی بێکاری هەر زۆر بەرفراوانە، بێکاری بەمانای بێ بەرهەمی و نەبوونی ڕۆڵێکی شیاو بۆ بەرهەمهێنان. توێژی ژنان لە کۆمەڵگەی ئێمەدا تا ئەوڕۆش وەکو پێویست نەتواندراوە دەرفەتی کارکردنی بۆ بڕەخسێندرێت، بۆ ئەوەی بەپێی ئارەزووی خۆی بەشدار بێت لە بەرهەمهێنان لەبوارە گشتییەکاندا. هەروەها سوپایەک لە مەلا و بانگبێژ هەن دەکرێت وەکو بێکار هەژمار بکرێن چونکە نەک هەر بێبەشن لەهەموو جۆرە بەرهەمهێنانێک، بەڵکو داهاتێکی زۆریش بۆ مووچەی ئەو کەرتە دەڕوات و دەکرێت وەکو هاوکاری کۆمەڵایەتی تەماشا بکرێت، لەکاتێکدا کە زۆرینەی ئەوانە پێویستییان بە هاوکاریی کۆمەڵایەتیی نییە و بەتوانا و لێهاتوون و دەتوانن لە ناو دامەزراوە هەمەجۆرەکاندا کار بکەن. ئەو دۆخە نەک هەر لە هەرێمی کوردستان وەهایە بەڵکو لە زۆربەی وڵاتە موسوڵمانەکان ئەو سوپایە لە مەلایەکان بێکار و کەسابەتن و نوێژخوێندن و گوتاردان، هەرگیز نە بەکارکردن هەژمار دەکرێت، نە داهاتێکیشیان بۆ نیشتیمان دەبێت. لە خودی ئیسلامیشدا، چینێک یا توێژێکمان نیە بەناوی پیاوانی ئایینی.

کات وەکو پانتاییەکی وابەستە بە ژیان و چارەنوسمانەوە. کات شمشێرە، ئەگەر نەیبڕین دەمانبڕێت. نازانم ئەو گوتەیە لەکوێوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام ئەوە ڕاستییەکە نکوڵی لێناکرێت. دەکرێت کات وەکو سەرمایە تەماشا بکەین. کاتێک نەتوانین وەبەرهێنان لەکاتدا بکەین، بەمانای شکست و شپڕزەبوونێکی دیکەی کۆمەڵگە و دواکەوتن لە ڕەوتی شارستانییەت. لێرەدا، لەسەر ئاستی تاک و کۆ و دامەزراوەکان، کات کەڵەکەبووە و ناتواندرێت وەبەرهێنانی تیابکرێت، کە تا ئاستێکی زۆریش پەیوەندی بە شکستی بەڕێوەبردنەوە هەیە. بەو مانایەی چۆن لەڕووی ئیدارییەوە نەمانتوانیوە بەڕێوەبردنێکی تۆکمە و زانستییانە دابین بکەین، لە ڕووی کاتیشەوە بەهەمان ئاست و زیاتریش شکستمان هێناوە لە وەبەرهێنانی کات و بەڕێوەبردنی.

سەرچاوەکانی داهات وەکو سێیەم ئەستوون و بنەمای شارستانییەت، لە دنیای ئێمەدا کەڵەکە بوون بەڵام لەپێناو گەشەسەندن و پێشکەوتنی نیشتیمان سوودی لێ نابینرێت. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوەندی داهات و سەرچاوە سروشتییەکانە، هەر لە بەرووبوومی ژێرزەوییەوە تا دەگاتە بەرووبوومە کشتوکاڵییەکان، کە هێشتاش وەکو پێویست نەتواندراوە وەبەرهێنانی تیادا بکرێت. لەسەر ئاستی تاکەکانیش، تێگەشتنێکی زۆر هەڵە بۆ دنیای کشتوکاڵ هەیە و وادەزاندرێت ئەوەی دەرچووی زانکۆ بێت، نابێت تخونی کشتوکاڵ و وەرزێری بکەوێت. جگە لەوەی کە هەموو خەڵک هەر چاوەڕوانی دامەزراندنە و چاوی لەو کەمە مووچەیە کە لە کەرتی گشتییەوە بۆیان دابین دەکرێت. مووچە خەونە گەورەکەی زۆربەی خەڵکە کار بەو ئاراستەیە ناکەن بتوانن ببن بە خاوەن داهات و سەرماییەی خۆیان.

کەواتە، دەستی کار، کات و داهاتە سروشتییەکان، سێ ئەستوون و بنەمای سەرەکین بۆ بیناکردنی شارستانییەت، بەڵام نەتواندراوە شارستانییەتی لەسەر بینا بکرێت، بەهۆی ڕەگەزێکی گرنگی دیکە کە نیمانە، ئەویش کاریگەریی و کارتێکردنە (effectivity) کە بە عەرەبی دەبێتە فاعیلییەت. کاریگەریی ڕەگەزێکی بەرچاو و ماددی نییە، بەڵام پێویستییەکی حەتمییە بۆ دامەزراندنی شارستانییەت و بەیەکەوە بەستنەوەی ئەو سێ ئەستوون و بنەمایەی سەرەوە. هەر سێ ئەستوون  و بنەماکانی سەرەوەمان هەن و کەڵەکەبوون، بەڵام بنەمای چوارەممان نییە. بۆ ئەوەی ئەو سێ بنەمایەی دیکە بەیەکەوە ببەستینەوە و بیانکەین بە نەخشی سەر بەرد بۆ مۆدێلێکی شارستانی پێشەنگ، دەبێت بەدوایی کاریگەری و کارامەییدا بگەڕێین، کە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بە وشیاریی و مەعریفەوە هەیە.

پەیوەندیی نێوان هۆشیاریی و کاریگەریی، دەکرێت ئۆرگانێک بێت، واتە هۆکار و ئەنجام بن. تا هۆشیاریی نەبێت، نەتوانرێت کاریگەریی دروست بکرێت، لە ئاکامیشدا سوود لە سێ ئەستوونەکەی شارستانییەت وەربگیرێت. دەتوانرێت لە ڕوانگەی هەمەجۆرەوە ئەو پێوەندییەی نێوان هۆشیاری و کاریگەریی بدۆزرێتەوە لەوانەش، دەروونناسی، زانستیی مەعریفی و فەلسەفە، بەو شێوازەی خوارەوە:

لێرەدا، هۆشیاری ئاماژەیە بۆ دۆخی ئاگاداربوون (وەعی) و توانای بیرکردنەوە لە بوونی تاک و بیرکردنەوەکانی و دەوروبەرەکەی. ئەوەش ئاستە جیاوازەکانی هۆشیاری لەخۆدەگرێت، لە تێگەیشتنی هەستیاریی بنەڕەتییەوە بگرە تا دەگاتە ڕامانێکی خوودیی ئاڵۆز و کاریگەر. بەڵام کاریگەریی، لەو چوارچێوەیەدا، پەیوەندیی بە توانای بەرهەمهێنانی کاریگەرییەکی داواکراوەوە هەیە یان پەیوەندیی بە هێنانەدی دەرەنجامە مەبەستدارەکانەوە هەیە. دەتوانرێت ئاماژە بێت بۆ توانای تاک و بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان، یان ئەنجامدانی ئەرکەکان بە سەرکەوتوویی، یان کاریگەریی دانان لەسەر ژینگەی خوودی کەسەکان خۆیان.

لێرەدا لە چەند خەسڵەتێکدا، پەیوەندیی نێوان هۆشیاریی و کاریگەریی دەخەمە ڕوو:

خودئاگاداریی و کاریگەریی، لە چوارچێوەی خۆڕێکخستندا، کەسە هۆشیارەکان دەتوانن چاودێریی ڕەفتارەکانی خۆیان بکەن و زەبت و دیسسیپلینی بکەن، لەپێناو گەیشتن بە ئامانجە خوازراوەکان. ئەم خۆڕێکخستنە، کاریگەریی بەرز دەکاتەوە و بەهێزی دەکات بە ڕێگەدان بە کەسەکان بۆ ڕاستکردنەوەی ڕێڕەوەکان لە کات و ساتی پێویستدا.

لەپاڵ خۆرێکخستنیشدا، پاڵنەرەکان بەئاگایی ئەو کەسانەی کە هۆشیارن بە ئامانج و ئارەزوو و پاڵنەرە کەسییەکانیانەوە، دەتوانن جموجۆڵێکی کاریگەرانەتر ئەنجام بدەن. تێگەیشتن لەوەی بۆچی مرۆڤ دەیەوێت شتێک بەدەست بێنێت، دەتوانێت ببێتە هۆکارێک بۆ هەوڵی زیاتر و بەردەوام، بەبێ ئەوەی کۆڵ بدات یا ماندوو بێت. ئەوەش مانای وایە لەڕێگای خۆڕێکخستن و ئەو پاڵنەرانەی لەپشت هەوڵەکانەوەن، هەمیشە مرۆڤ وەکو چاودێرێک بەسەر خۆیەوە دێڵێتەوە تا بە ئامانجەکانی دەگەیەنێت.

بڕیاردان و چارەسەرکردنی کێشەکان، ئەمەش خۆی لە بیرکردنەوەی ئەقڵانیی دەنوێنێت. هۆشیاریی پڕۆسەی بیرکردنەوەی ئەقڵانی چالاک دەکات، کە بۆ بڕیاردانێکی کاریگەر زۆر گرنگە و دەبێتە هۆکارێک بۆ چارەسەرکردنێکی کاریگەرانەتر بۆ کێشەکان.هەروەها داهێنان، دیسان هۆشیاریی داهێنان بەهێز دەکات و پەروەردەی دەکات، لەڕێی تێکەڵکردنی بەشەکانی زانیاری و ئەزموونە جۆراوجۆرەکانەوە. بیرکردنەوەی داهێنەرانە، دەتوانێت ببێتە هۆکار بۆ چارەسەریی داهێنەرانە، کە کاریگەریی گشتگیر بەهێز دەکات و بەرزی دەکاتەوە.

ڕێکخستنیی سۆزدارانە، هۆشیاریی کەسەکان بە هەستەکانی خۆیان و هەستەکانی کەسانی دیکە واتە (زیرەکی سۆزدارانە)، کاریگەریی مامەڵەکردنی کەسەکان لەگەڵ یەکدی باشتر و بەهێزتر دەکات. ئەمەش دەکرێت ببێتە هۆکارێک بۆ باشترکردنی بەیەکەوە کارکردن (کارکردن بەشێوازی تیم) و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان و ڕێبەرێتیکردن.هەروەها بەڕێوەبردنی فشارەکان، هۆشیاربوون بە فشارەکان و بەپیرەوەچوونی مرۆڤ بۆ مامەڵەکردنی دروست و گونجاو لەگەڵیاندا، دەبێتە هۆی بەڕێوەبردنی باشتری فشارەکان، ئەمەش وەکو ئەنجامێک دەبێتە هۆی باشترکردنی جێبەجێکردن و کاریگەریی زیاتر.

فێربوون و گونجان، فێربوون و تێرامانی بیرمەندانە، بیرکردنەوەی هۆشیارانە لە ئەزموونە ڕابردووەکان، ڕێگە بە فێربوون و گونجان دەدات. ئەم بیرکردنەوە قووڵە کە ئەنجامی تێڕامان و وەستانە یارمەتی تاکەکان دەدات لەو ستراتیجییانە تێبگەن کە کاریگەریی زۆرییان بووە و کامەشییان کاریگەریی نەبووە. ئەمەش دەبێتە هۆی باشترکردنی جێبەجێکردن و ئەدایەکی باشتر بۆ داهاتوو.لەپاڵ فێربوونیشدا، توانای خۆگونجاندن، هۆشیاریی یارمەتی کەسەکان دەدات خۆیان لەگەڵ زانیاریی نوێ و ژینگە گۆڕاوەکاندا بگونجێنن. ئەمەش وادەکات گەیشتن بە ئامانجەکانیان لە هەڵومەرجی جیاوازدا، باشتر بکات، نەك مرۆڤەکان لەناو دەربەستەکانی مێژوودا بهێڵێتەوە و خەریکی پیرۆزگەرایی مێژوو بن، لەکاتێکدا داهاتوویان لەناو تاریکیدا بەرەو فەوتان دەچێت.

مەبەست (نییەت) و ئامانج، لە چوارچێوەی کردارە مەبەستدارەکان، تاکی هۆشیار وا لێدەکات، بە مەبەست و ئامانجی دیاریکراوەوە هەنگاو بهاوێن و ڕەفتار بنوێنن، کردارەکانییان لەگەڵ بەهاکان و ئامانجە درێژخایەنەکانییان هاوتەریب بکەن. ئەم مەبەستداربوونە کاریگەریی بەرزتر دەکاتەوە، بە مسۆگەرکردن و دڵنیابوون لەوەی کە کردارەکان ئامانجدار و مانادارن.ئینجا، ژیانێکی ئاراستەکراو بەرەو ئامانج، هۆشیاربوون و هەستکردن بە ئامانجەکان و تێگەیشتن لە ڕۆڵی مرۆڤ لە چوارچێوەی گەورەتردا، بۆ نموونە کۆمەڵگە یان ڕێکخراو، دەتوانێت پاڵنەر و ڕۆشتن بەرەو ئامانجەکان بەرز بکاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆکارێک بۆ ڕەفتارێکی کاریگەرتر و قووڵتر.

تەماشای حیزب و گرووپە کوردییەکان بکەن، لەجیاتی ئەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان، بکەن بە ناوەندی کۆبوونەوەی خۆیان، ئینجا ئەو قەوارەیە مۆنۆپۆلی هەر سێ سێکتەرەکە بکات، کە بە ئەستوونەکانی شارستانییەت هەژمار دەکرێن، ئینجا بەیەکەوە کار بۆ دۆزینەوەی ئەو کاریگەرییە (فاعیلییەتە) بکەن، لەڕێی دروستکردنی هۆشاریی و دەستەبەرکردنی سەرچاوەکانی مەعریفەت، لەو ڕێیەشەوە ببن بە پرد بۆ یەکدی، هەموو ئەو پڕۆسەیەش لە ماوەی دە ساڵدا، دەتوانن بەرهەمی ئەو بەیەکەوەبوونە ببینن و سەرەتای بنەماکانی شارستانییەتێکی تازە بۆ نەتەوەکەیان دابمەزرێنن. لەو پێناوەشدا، هەر گرووپێک بوو بە بەربەست، دەبێت بە توندی لێی بدرێت.

باوەڕ بەوە بێنن؛ مانەوە تەنها بۆ ئەوانەیە کە بەئاگان و هۆشیارانە بیر دەکەنەوە و دەزانن چیان دەوێت، ئاگامەندی هێز و مەعریفەیە، ئەوانەی کە زۆرترین “مەعریفە” بەرهەمدێنن، ئەوانەن کە کاریگەریی بەدەست دێنن و جڵەوی ئیدارەدانی نەک خۆیان بەڵکو خەڵکی دیکەش دەگرنە دەست. پێچەوانەکەشی ڕاستە، نەبوونی ئاگامەندی و هۆشیاری، دووبەرەکی دروست دەکات و بە ئاسانی مرۆڤەکان دەخاتە ناو ئەجەندا و بەرنامە و پلانی داگیرکەر.

تا ئەمڕۆ بە لۆجیکی هێز مامەڵە لەگەڵ کورددا کراوە و هەوڵی سڕینەوەیان دراوە. ئایا کورد دەیەوێت بە ئاگا بێتەوە و چیتر نەبێتە بەشێک لە پلان و دونیابینی داگیرکەری نیشتمانەکەی؟