یەکێک لە کەلێنە هەرە گەورەکانی پێگەی کورد لە دوای جەنگی یەکەمی جیهان و بێبەشبوونی لە دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی، ئەو درزە گەورەیەیە کە پێی دەڵێن دیپلۆماسییەت و گەمەی سیاسیی. کورد لەو سەردەمەدا هەوڵێکی زۆری داوە خۆی بسەلمێنێت و خاکەکەی خۆی کۆنتڕۆڵ بکات و دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی دامەزرێنێت، شانبەشانی دەوڵەتەکانی ناوچەکە، بەڵام مخابن لە سەنگەری دیپلۆماسییەتدا زۆر هەژار بووە و نەیتوانیوە لەسەر سفرەی سەرکەوتووان، کونجێک بۆخۆی بگرێت و ببێتە یەکێک لە یاریزانەکان لەپێناو ئەوەی نەکەوێتە پەراوێز و داگیر نەکرێت. دوای جەنگ و لەسەردەمی شۆڕشە یەک لەدوا یەکەکانی ڕزگاریخوازیشەوە، هەر نەیتوانیوە ئەو کەلێنە وەکوو پێویست پڕ بکاتەوە.
ئەم کەلێنە، لە دوای ڕاپەڕین و بڕیاری پارێزبەندی (٦٨٨)ی کورد لە ١٩٩١، دەرفەتێکی بۆ دەڕەخسێت لەپێناو پڕکردنەوە و بینینی ڕۆڵێکی سیاسیی لە ناوچەکەدا. هەرچەندە شەڕی ناوخۆ و ململانێی حیزبی “بەئەویدیکردنی یەکدی” و نەبوونی ستراتیجییەتێکی نیشتمانی بۆ هەرێمی کوردستان و لاوازی ناسنامەی هەرێمی کوردستان، زیانێکی زۆری بەو بوارە گەیاندووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش دۆخی کورد لەسایەی ئەو هەرێمە ئازادەدا، ئەگەر خاوەندارێتییەکی واقیعییانە و نیشتمانییانەی لێبکرێت، هەرگیز بە سەردەمی پێش قەوارەی هەرێمی کوردستان بەراورد ناکرێت. لەو دووڕیانەشەوە دەمانەوێت لە مانا و مەغزای دیپلۆماسییەت تێبگەین و دەبێت چۆن ئەو بوارە بەهێزتر بکرێت لەپێناو بەهێزبوون و پرشنگداربوونی هەرێمی کوردستان؟
دیپلۆماسیی، بریتییە لە چۆنییەتی ئەنجامدانی دانوستان و بەهێزکردنی گفتوگۆ و دایەلۆگ و بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و لایەنە کاریگەرەکانی دیکەی ناو سیستمی نێودەوڵەتی، وەکوو ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان. ئەمەش ژمارەیەک چالاکیی هەمەجۆر لەخۆدەگرێت بە ئامانجی بەهێزکردنی ئاشتیی و چارەسەری ناتەباییەکان، بەهێزکردنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان و بەدەستهێنانی لێکتێگەیشتن لەنێوان نەتەوەکان. یەکێک لەو تیۆریانەی کە جەخت لەسەر دیپلۆماسییەت دەکاتەوە، واقیعگەرایی یان ڕیالیزمە. ڕیالیزم ڕوانگەیەکی تیۆریی ناسراوە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسییەتدا کە جەخت لەسەر پێشدەستیی (priority) هێز، بەرژەوەندی خودیی و سەروەری دەوڵەت دەکاتەوە لە پێکهێنانی سیاسەتێکی جیهانیدا، کە چەند تایبەتمەندییەکی هەن، لەوانەش:
ناوەندگەرایی دەوڵەت؛ ڕیالیزم دەوڵەت وەک لایەنێکی کاریگەر و بنەڕەتی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، دەبینێت، بەجۆرێک پاڵنەری کردەوەکانییان هەوڵدانە بۆ دەستەڵات و بەدەستهێنانی ئاسایش . بەو جۆرە ڕوانین بۆ دیپلۆماسییەت ئامرازێکە بۆ بەهێزکردنی بەرژوەندییەکانی دەوڵەت و پارێزگاریکردن لە ئاسایشی نەتەوەیی. لە مەسەلەی هەرێمی کوردستانیشدا، ئەوە هەرێمی کوردستان نییە کە پێویستی بە ڕۆڵەکانی بێت، بەڵکو ئەوە ڕۆڵەکانی هەرێمی کوردستانن پێویستییان بە هەرێمی کوردستانە وەکوو لانکەیەک بۆ ژیان و گوزەران و شکۆمەندیی.
لە قۆناغی ئەمڕۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوەی جڵەوی ڕووداوەکانی لەدەستە، گەڕەلاوژێیە، نەک یاسا و ڕێسا بەرکارە نێودەوڵەتییەکان، هەرچەندە هێشتا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا تا ئاستێک ئەو ڕۆڵە دەگێڕێت، بەڵام بەشێوەیەکی بەرچاو پاشەکشەی کردووە. خودی تیۆریی ڕیالیزمیش پێی وایە تایبەتمەندی سیستمی نێودەوڵەتی گەڕەلاوژێیە، بە مانای ئەوەی دەستەڵاتێکی ناوەندیی نێودەوڵەتی لەئارادا نییە لەپێناو سەپاندنی ڕێسا و یاسا بەرکارەکان و چارەسەرکردنی ململانێ و گرژییەکان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەگەر هێزەکانی هاوپەیمانان، بەتایبەتی هێزەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان لە ناوچەکەدا نەبن، دەکرێت دەوڵەتانی ناوچەکە زیاتر کار لەسەر لاوازکردنی هەرێمی کوردستان بکەن تا سنووری هەڵوەشاندنەوە و کۆتایی پێهێنانی و لە ئاکامیشدا بەردەوامبوون لە گرتنەبەری سیاسەتی نکوڵیکردن و تاواندنەوە.
ئامادەبوونی هاوپەیمانان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، هەر لە چوارچێوەی تیۆری ڕیالیزمدا، بووە بە بەشێک لە هاوسەنگیی هێز. تیۆری ڕیاڵیزم، جەخت لەسەر ڕاگرتنی هاوسەنگی هێز لەنێوان دەوڵەتەکاندا دەکاتەوە لەپێناو ڕێگریکردن لە هەژموون و دەستەبەرکردنی سەقامگیریی. بەڵام بۆ کورد لە هەرێمی کوردستان، چونکە بەشێک نییە لە هاوسەنگی هێز و لە پەراوێزدایە، جموجۆڵی دیپلۆماسی، بۆ بەردەوامبوونی هاوپەیامنێتییەکی دادوەرانە لەپێناو ڕێگریکردن لە ئەگەری دەستدرێژی و هەر جۆرە پەلاماردانێک و بەدواداچوون و تێگەیشتن لەو هاوسەنگییە، بۆ سەروەریی هەرێم و شکۆی هاوڵاتییانی هەرێم گرنگە.
لە نەریتیی دەوڵەتاندا، هەندێک لەو کار و کردانەی کە دەوڵەتێک بۆ بەهێزکردنی ئاسایشیی وڵاتەکەی خۆی ئەنجامی دەدات، بۆ نموونە مانۆرێکی سەربازی لەسەر سنوورەکان، لەلایەن دەولەتێکی دراوسێوە، لەوانەیە وەک هەڕەشەیەک ببیندرێت، کە لەئاکامدا بێمتمانەیی و ململانێ پەرە پێدەدات. لەو ڕووەوە، هەرێمی کوردستان هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەی دراوسێکانیدا دەناڵێنێت و ڕۆژانە پەلاماری ناوچە جیاوازەکانی دەدرێت لەژێر پاساوی هەمەجۆردا. لەو ڕووەشەوە، نەک هەر دەوڵەتانی دراوسێ، بەڵکو ئەوڕۆشی لەگەڵ دابێت، دەوڵەتی عێراق وەکو دەوڵەتی هەمووان مامەڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا ناکات و لەمامەڵەکردندا ڕوانگەی بەئەویدیکردنی کورد و هەرێمی کوردستان زۆر بەهێزترە لەوەی بەشێوەیەکی دادوەرانە بەرامبەر هاوڵاتیانی کورد بجوڵێتەوە. ئەوەی لە پەلکانە و سەرگەڕان و ناوچەکانی کەرکوک دەگوزەرێت، بەڵگەیە لەسەر ئەو دۆخەی کە کورد لەو ناوچانەدا پێیدا تێپەڕ دەبێت و پێویستە هەرێم هەموو توانا دیپلۆماسییەکانی خۆی بخاتە گەڕ، بەتایبەتیش لەڕێی ئەو لەشکرە گەورەیەی کە لە بەغدا وەکو نوێنەری کورد دەیان پۆستی گرنگییان لەژێر دەست دان.
لەڕوانگەی سیاسەتی واقیعییانە، هەرێمی کوردستان، لەبەردەم کۆمەڵێک ئاڵەنگاری گەورە و مەترسیداردا تێدەپەڕێت، بەتایبەتیش دوای سەرنەگرتنی سیاسەتی ئابووری سەربەخۆی هەرێم و لەدەستدانی دەستپێشخەریی لە مامەڵەکردن لەگەڵ بەغدا، کە لە بەرامبەردا بەغدا پەتی یارییەکەی گرتۆتە دەست و دادگای فیدڕاڵیش لەو ڕووەوە وەکوو ئامرازێک بۆ لاوازکردنی دامەزراوەکانی هەرێم بەکار دەهێندرێت، بەتایبەتیش دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، وەکو ناوەندێکی دەستووری و شەرعییەت بۆ ناوبانگ و سەقامگیری هەرێمی کوردستان.
ئالێرەدایە، گرتنەبەری دیپلۆماسییەتێکی دانایانە، لەبەرامبەر دەوڵەتانی دراوسێ و تەنانەت بەغداش، کە لەو سەد ساڵەی ڕابردوودا، بۆ هەمووان ڕوونە دەیان ڕێککەوتننامەی دووقۆڵی، سێ قۆڵی و چوارقۆڵی دژ بە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد ساز کراون. ئەو گەلەکۆمەیە ئەمڕۆش دوور نیە پەنای بۆ ببردرێت لەپێناو پەڕوباڵکردنی هەرێمی کوردستان و لەگۆرنانی خەونی سەربەخۆیی و سەقامگیریی و ئاسایشی کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان، بەجۆرێک کوردانی پارچەکانی دیکەی لکێندراو بە دەوڵەتەکانییان چاوترسێن بکرێن لەوەی بیر لە سەربەخۆیی و هەموو جۆرە ئۆتۆنۆمییەک بکەنەوە.
لەقۆناغی داهاتوودا، ئەرکی مێژوویی هێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتیش هەردوو هێزی باڵادەست، “بەناوەندکردنی دامەزراوە و بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان” و گەڕاندنەوەی دەستپێشخەریی (initiative)یە، کە ئێستا لەدەستی بەغدا و دادگای فیدڕاڵی دایە. ئەمەش مانای وایە، هێزە سیاسییەکان، هەنگاوێک لە “بەناوەندکردنی خۆیان” بڕۆنە دواوە و پارێزگاریکردن لە هەرێمی کوردستان، بکەن بە ئەولەوییەتی هەوڵە دیپلۆماسی و ڕێککەوتنە ناوخۆییەکان. لەپێشەوەی هەموو ڕێککەوتنە ناوخۆییەکانیش “داڕشتنی ستراتیجییەتێکی نیشتمانیی” لە فۆڕمی گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی، کە هەموو حیزبەکان لەسەری کۆک بن و پێیەوە پابەند بن. یەکێک لە خاڵە بنەڕەتییەکانی ئەو ستراتیجییەتەش، گرتنەبەری دیپلۆماسییەتە لەلایەن دامەزراوەکانی هەرێمەوە، “نەک لەلایەن حیزبەکانەوە”.
گرتنەبەری ستراتیجییەتێکی نیشتمانی، لەپاڵ ئەوەی کە جۆرێک لە سەروەریی بۆ هەرێم دەگەڕێنێتەوە، لەجیاتی ئەوەی حیزبەکانی ئۆپۆزسیۆن و دەستەڵاتیش لە ململانێی ناوخۆییاندا پەنا بۆ دامەزراوەی دادگای فیدڕاڵی ببەن، گەمەی سیاسیی و پڕۆسەی ململانێی دەستەڵات بگوازنەوە بۆ ناوخۆی هەرێم و گەڕاندنەوەی شکۆمەندی بۆ دامەزراوەکانی هەرێم. ئێستا ڕاستە هەرێمی کوردستان بەشێکە لە عێراق، بەڵام “بەغدا لەو چەند ساڵەی ڕابردوودا ئەوەی سەلماندووە کە بێلایەن و نییەتباش نییە لە بەرامبەر هەرێمی کوردستان”. بۆیەشە، هەمیشە سوود لە ناکۆکییەکان وەردەگرێت و کەلێنەکان گەورەتر دەکات، لەپێناو هێشتنەوەی پەتی دەستپێشخەری لەدەستی خۆیدا. لەکۆتاییشدا، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی هەر مەترسییەک ببێتەوە، بەر لە هەمووان “حیزبە باڵادەستەکان”، ئینجا “حیزبەکانی ئۆپۆزسیۆن” و ئەوجار “هاوڵاتیان”، ڕووبەڕووی زیانێکی گەورە دەبنەوە. بۆیە ڕاگرتنی باڵانس لەگەڵ بەغدا و “بەناوەندکردنی دامەزراوەکانی هەرێم”، “نەک حیزبەکان”، لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا و دەوروبەر، بۆ داهاتووی هەرێمی کوردستان و بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان چارەنووسسازە.
