نەوزاد پیرموسا
ئەز گەڕیام دونیایی من ستوون و خانى تێر ئەیون
من نەدیت وەک جاشى کورد ئەحمەق و پیس و نەزان
– ئەردەوان زاخویی –
جاش یان جاشتى وه‌ك چه‌مك و زارڤ ئافاته‌ك دیاركریه دناخێ برینه‌كا كویر د جه‌سته‌یا نشتیمانى ده‌ردكه‌ڤیت. نه‌خوه‌شیه‌كا ده‌روونى و جه‌سته‌یه هه‌تا نها چ چاره‌سه‌ره بۆ نه‌هاتیه‌دیتن. جاش، چه‌ته، فورسان ئه‌ڤه وه‌ك زاراڤ ل باشورێ كوردستان دهێته بكارئینان. قورۆجو، جه‌رده‌وان، سوار ئه‌ڤه ل باكورێ كوردستانێ دهێته بكارئینان. پێشمه‌رگه مۆسلمان ئه‌ڤه ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ دهێته بكارئینان. جاش سیخور ئه‌ڤه ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ دهێته بكارئینان. جاش زاره‌ڤه‌ك ناموویه د فه‌رهه‌نگێ كوردیدا. به‌لێ جاش یان جاشایه‌تى وه‌ك چه‌مك هه‌تا نها چ تێگه‌هه‌ك روون و ئاشكرا بۆ نینه! واته د ساده‌ترین پێناسه‌دا كو دمێشكێ مه‌دا هاتیه چه‌سپاندن؛ به‌رى هه‌ر تشته‌كى جاشایه‌تى وه‌ك كولتور نه‌خوه‌شیه‌كا ده‌روونى و هزری و جه‌سته‌یه كو نیشتیمان یێ تووشبوویێ، یان چه‌وا مرۆڤه‌ك ئاسایى ئاماده‌یه خوین و مێشكێ خوه هه‌رزانفرۆش بكه‌ت؟ واته جاشایه‌تى خوین + ئاخ + مێشك به‌رامبه‌ر ب پاره! كه‌واته خیانه‌ت!!).
جورێن جاشایه‌تى وه‌ك كه‌لتور دناڤ كورداندا، د دیرۆكا كورداندا مه چه‌ندێن جورێن جاشایه‌تى هه‌نه لێ گرنگترین جاش ل ژێرى ئه‌ڤه‌نه :
1. جاشێن چه‌كدار؛واته ئه‌ڤ جوره خوین، ئاخ، مێشك به‌رامبه‌ر ئیمتیاز و پاره بۆ دوژمنان.
2. جاش پێشمه‌رگه؛ (هه‌رچه‌نده ناڤێ پێشمه‌رگه یێ پیروزه) واته ئه‌ڤ جوره ب شه‌ڤ دگه‌ل پێشمه‌رگه و شوره‌شڤانان بوون و ب رۆژ دگه‌ل دوژمنان بوون واته ب(به‌رژه‌وه‌ند په‌ره‌ست و خوه په‌ره‌ست)دهێنه نیاسین.
3. جاشێن قه‌له‌م؛واته ئه‌ڤ جوره مه‌ترسیدارترین جورێن جاشانه كو پارێزڤانێن به‌رژه‌وه‌ندیێن دوژمانان ب رێیا مێشك و قه‌له‌مێن خوه كریه.
4. جاشێن ئابورى و بازرگان؛ واته ئه‌ڤ جوره مودیله‌ك نویه كو به‌رژه‌وه‌ندیا ئابوریا دوژمنان دپارێزن و ناهێلن میلله‌تێ وان ببنه خودان ئابوریه‌ك سه‌ربه‌خۆ و پارێزڤانێن ئابوریا دوژمنانن.
جاش یان جاشایه‌تیا چه‌كدار د پروسه‌یا ئه‌نفالێدا، ده‌ستهه‌لات و له‌شكرێ عێراقێ بۆ كریارا جینوسایدكرنا كوردان ل سالا (1988)ێ ل باكورێ عیراقێ، هه‌مان په‌یڤا (ئه‌نفال) بكارئینا. ب ڤێ چه‌ندێ حكومه‌تا عێراقێ دڤیا به‌رگه‌كێ ئایینى بكه‌ته به‌ر ئۆپه‌راسیونێن خۆ یێن ژناڤبرن و جینوسایدكرنا كوردان. هه‌روه‌سا دا كو شه‌رعیه‌تێ بده‌ته كریارێن خۆ و كوردان كرێت بكه‌ت، ل سه‌ر ئاستێ ده‌رڤه، ده‌ستهه‌لاتێ دڤیا ڕایا گشتییا عه‌ره‌بان ب گشتى و وه‌لاتێن ئیسلامى ب تایبه‌تى رابكێشیت كو گه‌لێ كورد كافره و یێ ژ ئایینى ده‌ركه‌فتى. لێ د ڤێره‌دا حكومه‌تا عێراقێ هه‌مى ئه‌و جیاوازیێن د ناڤبه‌را كریارا وان یا ژناڤبرنێ، و واتایا ئه‌نفالا د قورئانا پیروزدا هاتى ژبیركرن و پشت گوهڤه هاڤێتن. چالاكیێن پێشمه‌رگه‌ی ل سالا (1987)ێ و ده‌ستپێكا سالا (1988)ێ زێده‌تر ببوون، سیاسه‌تا عه‌لى حه‌سه‌ن مه‌جید و نڤیسینگه‌ها رێكخستنا باكور یا پارتا به‌عس، سه‌ره‌راى هه‌بوونا جیاوازیێن یه‌كجار مه‌زن د ناڤبه‌را هه‌ردوو لایاندا ژ لایێ ژمارا شه‌ركه‌ر و چه‌ك و جورێن چه‌كى، نه‌شیان سه‌ركه‌فتنێن به‌رچاڤ ب ده‌ستخۆڤه بینن، له‌وما پشتى پێداچوون بۆ به‌رنامه و پشكدار و رووبه‌رێ ده‌ڤه‌رێ هاتییه‌كرن، ئۆپه‌راسیونێن ئه‌نفالێ ب سه‌رپه‌رشتیا عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جیدی و پشكداریا فه‌یله‌قێن یه‌ك و پێنج یێن سوپای، رێڤه‌به‌ریا گشتیا ئه‌من، هه‌والگریا سوپا و فه‌وجێن جاشان د هه‌شت قۆناغاندا ده‌ستپێكر. كول (23)ێ شوباتا سالا (1988)ێ ده‌ستپێدكه‌ن، ل 6ێ ئه‌یلوولا سالا (1988)ێ ب دوماهی دهێن. هه‌ژى گوتنێیه دناڤبه‌را سالێن 1979 هه‌تا 1991 مه‌زنترین رێژه‌یا جاشا د مێژوویا كورداندا ل باشورێ كوردستانێدا دروست بووینه. دیسان هنده‌ك هوزێن كوردا بۆ وه‌رگرتنا پاره و دراظى هنده‌ك كه‌س بۆ چیای دهنارتن ب دره‌و دگوتنه وان ئه‌ڤه پێشمه‌رگه‌نه و بو ڤێ چه‌ندێ چه‌ك و پاره ژ به‌عسیا وه‌ردگرتن، دناڤبه‌را وێ قوناغا مه لسه‌رى دیاركرى به‌عسیا ل ڤێ قوناغێ دا ده‌ست كر ب پلاندانا ئاڤاكرنا گرۆپێن جاشا، ب تایبه‌تى پشتى سالا (1979)ێ پتر ژ (10) فه‌وجێن خه‌فیفه دروستكرن، دیسان شه‌رێ عێراق و ئێرانێ هوكاربوو بۆ دروستكرنا جاشا، ئه‌وێن خوه لشه‌رێ ڤه‌دزى دشیان ببنه جاش ل فه‌وجێن خه‌فیفه‌دا، لدویف هنده‌ك ژێده‌ران ژماره‌یا جاشا پتر ژ (250) هزار كه‌س بوون، دیسان هنده‌ك سه‌رچاوه‌یێن دى دبێژن نێزیكى (403) فه‌وجێن جاشا هه‌بوون و هه‌ر فه‌وجه‌ك نێزیكى (10000) هزار كه‌سان ل خوه‌دگرت. كه‌واته ل وى سه‌رده‌مى بته‌نێ(10000) پێشمه‌رگه هه‌بوون. جاشێن وى سه‌رده‌مى ب پیسترین و خراپترین جاش ل دیروكا كوردان دهاتنه هه‌ژمارتن (تالانچى،ده‌هه‌منپیس، كوژه‌ك،دزیكه‌ر)بوون، لسه‌رده‌مێ پروسه‌یا ئه‌نفالێدا به‌رى له‌شكه‌رێ عیراقێ دچوون و زارۆك و ژن و كچ و پیر دگرتن و راده‌ستى له‌شكه‌رێ عێراقێ دكرن دا وانا ئه‌نفال بكه‌ن. پتر بروسكه‌ین سه‌ركفتنا قادسیا سه‌دامى ل رۆژنامه‌یا (هاوكارى) دهاتنه دكیومینكرن، هه‌روه‌سا ب تایبه‌تى ل به‌هدینان ل په‌رتۆكا (قاره‌مانێن به‌هدینان) كو په‌سنا سه‌رۆك جاش و كومه‌ك ژ ئاغا و به‌گ و شێخان هاتیه‌كرن.
وه‌كو دهێته زانین به‌ره‌یا كوردستانێ ل (2)ى ئایارا ساڵا (1988)ێ د جه‌رگ و ناڤه‌راستا پرۆسه‌یا ئه‌نفالێدا دناڤبه‌را هه‌شت پارتێن كوردستانێ هاته دامه‌زراندن مینا وه‌ك: (پارتى دیموكراتى كوردستان، یه‌كێتیا نشتیمانیا كوردستان، پارتى گه‌لى دیموكراتى كوردستان، حسك، پاسوك، حزبا زه‌حمه‌تكێشێن كوردستان، حزبا شیوعیا كوردستان، بزاڤا دیموكراتیا ئاشورى)، ئه‌ڤ به‌ره‌یه هاته نیاسین ب به‌ریا رزگاریا خوازیا كوردستانێ و هه‌رچه‌نده هه‌تا كو به‌رى ده‌ستپێكرنا پروسه‌یا ئه‌نفالێ هێزین رزگاریخوازێن كوردستانا عێراقێ هه‌موو په‌رت و به‌لاڤبوون؛ چونكو په‌یوه‌ندى هه‌بوویه ب نیسكویا شكه‌ستنا شوره‌شا كوردستانێ یا سالا (1975)ێ و ئالوزیێن سیاسى دناڤبه‌را وان ئه‌ڤه ژلایه‌كى، ژلایه‌كێ دى پرۆسه‌یا هه‌ر (8) ئه‌نفالكرنا ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ ژلایێ پارتا به‌عسڤه زه‌مینه خوه‌شكر كو ئه‌ڤ به‌ره‌یه بهێته پێكئینان و ژێر سیهوانا نشتیمانى به‌رهه‌نگاریا دڕنده‌یا ئوپراسیونێن ئه‌نفالا ببن و ده‌ست شوره‌شه‌كا رزگاریخوازى یێ بكه‌ن. لێ ده‌ما ل (5)ى ئادارا سالا (1991)ێ سه‌رهلدنا جه‌ماوه‌رى ل كوردستانێ ب سه‌ركه‌فتى به‌رى په‌رله‌مانێ كوردستانێ ئه‌وا ل (4)ى چریا ئێكێ یا ساڵا (1992)ێ هاتیه دامه‌زراندن و حكومه‌تا كورستانێ ئه‌وا ل(4)ێ ته‌موزا سالا (1992)ێ ئاڤا بووى بهێته ئاڤاكرن. جهێ سه‌یرو سه‌مر و حێبه‌تیێیه و بێ یى هه‌بوونا چ ئه‌گه‌رێن دیاركرى د وى ده‌میدا (به‌ره‌یێ كوردستانى) كو وه‌ك حاكمێ ره‌ها و مۆتله‌قێ كوردستانێ بوو لێبوورینا گشتى بو وان جاش و راوێشكارا ده‌رئێخست؛ لێ هه‌تا نها ئه‌ڤ لێبورینه جهێ پرسیارێ یه؟؟
لێ ئه‌ڤ لێبوورینا (به‌ریا كوردستانێ) دوو هه‌له‌یێن سه‌ره‌كى تێدا هه‌بوون؛ ئێكه‌م لێبورین یا بێ به‌رامبه‌ر بوو، دووه‌م لێبورین بۆ ته‌ڤایا جاش و راوێژكارا بوو. دڤیا با ئه‌و لێبوورین ل هه‌موو جاشا نه‌هاتبا گرتن؛ چونكو ئه‌و پشكداربوون د ئه‌نجامدانا تاوانێن ئه‌نفالكرنا گه‌لێ كورد؛ لگور چاڤكانیێن دیرۆكى وه‌سا دبێژن (به‌ریه‌یێ كوردستانى) ژ په‌یره‌وێ ته‌كنێكێن شوره‌شگێریێ گه‌له‌ك یێ نه‌زان بوویه، دیسان دڤیابا (به‌ره‌یێ كوردستانى) وه‌ك نه‌فه‌سه‌كا شوره‌شگێرى وه‌ك شوره‌شێن ئازادیخوازێن جیهانى سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل ئه‌وان جاش و راوێژكارا كربا و هه‌ر زویى دادگه‌ه دامه‌زراندبان و ئه‌و هه‌موو جاش و راوێژكار هاتبانه دادگه‌هكرن، دڤیابا مه مفا ژ ئه‌زموونێن وه‌ك (جه‌زایر و ڤیتنام)ێ وه‌رگرتبا ئه‌وان ژ جاشێن خوه خوه‌ش نه‌بوون؛ هه‌ر چه‌نده نه‌كوشتن به‌لێ هه‌رچه‌نده دڤیابا مه وانه ژ ئه‌وان وه‌لاتان وه‌رگرتبا كا چه‌وا سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل جاشێن خوه كرینه، بو نموونه ده ماكو شوره‌شا جه‌زایرێ د سالا (1962)ێ سه‌كه‌رفتى سه‌ركردایه‌تى یا شوره‌شێ ل جاشێن خوه خوش نه‌بوون و یه‌ك كه‌س ژ ئه‌وان نه‌كوشتن؛ به‌لێ هه‌موو ل وه‌لاتێ جه‌زایرێ ده‌رئێخستن بۆ فه‌رنسا دویرئێخستن، هه‌موو بونه په‌نابه‌ر ل وه‌لاتێ فه‌رنسا و ئیسپانیا و وه‌لاتێن ئه‌ورپى هه‌رچى كاره‌كێ خراپ هه‌بوویه ئه‌وان دكر وه‌ك (خزمه‌تكارى، ته‌والێت باقژكرن، له‌شفروشى…وهتد) و گه‌لێن ئه‌ڤان وه‌لاتان ب چاڤه‌كێ نزم ژ لایێ ئه‌وان وه‌لاتان دهاتنه ته‌ماشه‌كرن، مه‌ره‌م ژ دویرئێخستنا وان ئه‌بوویه دا جاره‌كادى جاشایه‌تى یێ نه‌كه‌نه ڤه.
دیسان ب هه‌مان شێوه ده‌ما شوره‌شا (ڤێتنام)ێ د سالا (1975)ێ سه‌ركه‌رفتى ژ جاشێن خوه نه‌بورین و جاش ب خێزانڤه بۆ وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ر دویرئێخستن، یاسا بۆ ڤه‌گه‌راندنا وان ده‌رئێخستن و جڤاتا بلندا شوره‌شا ڤێتنامى یاسا و مه‌رج بۆ جاشێن خوه ده‌رخستن بۆ نموونه: دێ كاره‌كێ كه‌ى و به‌شه‌ك ژ داهاتیێ كارێ خوه پێشكه‌شى ڤێتنامێ كه‌ى وه‌ك باجا خیانه‌تى!!.
دووبارە ئه‌رێ رۆژه‌ك ژ رۆژان جاشاتى دێ زڤریته‌ڤه بۆ ئه‌نفاله‌كا دى تێبكوشن؟؟؟
