بەشی حەفتەم
ئیبراهیم شێخ وەسانی
بەباوەڕی عەبدوڵا ئۆجەلان بەپێچەوانەی بۆچوونی کارڵ مارکس کۆمەڵگەی ئەخلاقی و سیاسی (سروشتی)دۆڕاو لە قۆناغی نوێدا بەتەواوەتی تەسلیمی ئیرادەی شارستانیەتی شار و دەوڵەت نابێت، بەڵکو بەشێوازی جیاواز درێژە بە ژیانی خۆی دەدات، دەڵێت « راستە کۆمەڵگەی سروشتی وەک سیستەمێک شکستی هێناوە، سەرکوت کراوە و پاشەکشەی کردووە، بەڵام بەتەواوی لەناوناچێت، دەمێنێت.
لەلای ئۆجەلان چونکە کۆمەڵگەی ئەخلاقی و سیاسی (سروشتی) کۆمەڵگەیەکی راستەقینەیە، ئەگەرچی دەسەڵاتی پێشووشی نەمایە، بەڵام کۆمەڵگە چەندە بێبەش بێت لە دەستەڵات، ئەخلاق هەر بوونی هەیە، دەتوانی بە بنەما ئەخلاقیەکانی خۆی بەردەوامبێت. کۆمەڵگەی ئەخلاقی و سیاسی (سروشتی)لەسەر بنەمای ئەخلاقی دامەزراوە، مان و نەمانی بە مانەوە و نەمانەوەی پێوەرە ئەخلاقیەکان بەندە.
ئۆجەلان ئەو بەشە زۆرەی کۆمەڵگە کە بەئارەزوی خۆیان لە کەناری دەوڵەتەوە دەژن و ناچنە ناویەوە بە« شارستانیەتی دیموکراسی» ناودەبات.کەواتە دەتوانین بڵێین «لەلای ئۆجەلان شارستانیەتی دیموکراسی ئەنتی تێزی دەوڵەتە».
ئۆجەلان وایدەبینێت شارستانیەت بەگشتی پێکهاتەیەکی دوالیزمییە، یەکێکیان سیستەمی شارستانیەتی شار و دەوڵەتە کە وەک دەسەڵاتێکی باڵادەست لە هەناوی شارستانیەتی شار لەدایک دەبێت، ئەویتریان سیستەمی شارستانییەتی دیموکراسییە کە لە بەرامبەر دەوڵەت لەسەرپێی خۆی وەستاوە و بوونی هەیە. ئەو پێیوایە کۆی پاکێجی شارستانیەت بە مانای قۆناغێک نییە کە تەنیا لە دەوڵەت و کولتوورەکەی پێکهاتبێت.
ئۆجەلان لەو باوەڕەدایە شارستانیەتی شار و دەوڵەت بەرهەمی خۆسەپاندن بەهۆی تەلەکەبازی و هێزە، بەڵام شارستانییەتی دیموکراسیی بەرهەمی ئیڕادەی ئازادە، ئەم ئیرادەیە ئازادەی سیستەمی شارستانییەتی دیموکراسیش لەلای ئۆجەلان فەلسەفەی مۆنیستی کە پێوەری مارکس بوو بۆ لێکدانەوەی قۆناغەکانی شارستانیەت پوچەڵدەکاتەوە کە پێیوابوو کۆمەڵگەی ئەخلاقی و سیاسی «سروشتی» لەناوچووە.
ئۆجەلان پێیوایە چۆن دەوڵەتدارێتی بەدرێژایی مێژووی شارستانی نەریتێکی هەیە، سیستەمێکە، شارستانیەتی دیموکراتیش وەک هەڵگری هەندێک لە بەهاکانی کۆمەڵگەی سیاسی ئەخلاقیش سیستەمێکە، نەریتی خۆی هەیە، دەڵێت «شارستانیەتی دیموکراسی جگە لەوەی فیکرێکی سیستەماتیکە، رێسای ئەخلاقیی تایبەت بەخۆشی هەیە».
لە دیدی ئۆجەلان تەنانەت مێژووی مرۆڤایەتیش تەنها مێژووی دەسەڵات و دەوڵەتەکان نییە، بەڵکو سەدا نەوەدی بریتیە لە مێژوی شارستانیەتی دیموکراسی. بەباوەڕی ئەو بەرەنجامی کرداری هەموو سیستەمەکانی بنەماڵەیی، خێڵ و خێڵەکی، فیدراسیۆنی نێوان عەشیرەتەکان، خانەقاکان، سوفیگەری و دەروێشەکان، کۆمۆنەکان، پارتە یەکسانیخوازەکان، ئەو گروپانەی لە شارەکان بەشێوەی کۆمەڵگەی مەدەنییەکان لەدەرەوەی دەستەڵات دروستبوون، هەموو نەزمە ئایینییەکان، مەزهەبەکان، هەموو پێکهاتە ئایینی و فەلسەفییەکان و ئەوانەی هاوپشتی ژنانن کە لەدەروەی دەستەڵاتی دەوڵەتن، هەموو هەوڵێکی شۆڕشگێری و تەسلیمنەبوون بە دەستەڵاتی دەوڵەت دەکرێت بخرێنە خانەی مێژووی شارستانیەتی دیموکراسییەوە.
لەبەشەکانی پێشتر باسی ئەوەمانکرد مێژووی شارستانیەتی فەرمی دەوڵەت و چینایەتی لەلای عەبدوڵا ئۆجەلان سەرتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ یەکەم کردەوەی مرۆڤی فێلبازی بەهێز لەسەر بنەمای دژایەتی زۆرینەی کۆمەڵگە سیستەمی خۆی بنیاد دەنێت، ئۆجەلان دەڵێت« پێویستە بزانیین شارستانیەتی دیموکراسیش بەدرێژایی مێژوو وەک لێشاوێکی راستەقینەیە چ لە رووی بەهاکانەوەو، چ لە رووی سیستەمەو لەسەر بنەمای دژایەتی شارستانیەتی فەرمی دەولەت و چینایەتی دروستبووە و پەرەی سەندووە».ئۆجەلان پێیوایە هەردوو نەریتی شارستانیەتی شار و شارشتانیەتی دیموکراسی شەش هەزار ساڵ پێش زایین لەسەر بنەمای دژایەتی دروستبووینە، بەشێوەی تێز و ئەنتی تێز لە پەیوەندی و دژایەتیدا بەردەوامی بە سوڕی ژیانی خۆیان دەدەن و، ماونەتەوە.
ئۆجەلان لە بارەی چەمکی (شارستانیەتی دیموکراسی)یش دەڵێت « رەنگە چەمکی شارستانیەتی دیموکراسی وەک ناولێنان ناتەواو بێت؛ دەزانم شایەنی رەخنەلێگرتنە، کاتێک بیری لێدەکەمەوە دەیهینمە پێش چاوم بەهیچ شێوەیەک لێی رازینیمە و دڵم ئاو ناخواتەوە کە ئەو بزوتنەوانەی لە کۆمەڵگە سەرەتایەکانی گوند، هۆز، خێڵ، نەتەوە، کۆمەڵگەی ئایینی کە دەرژێنە ناو هەمان رێبازی شارستانیەت «شار-دەوڵەت-چین» بەشێوەیەکی مەجازی بە کۆمەڵگەی دیموکراسی ناوببەم». هەرچەندە ئۆجەلان چەمکی ‘شارستانییەت’ لەسەر بنەمای ئەم پارامێتەرە بنەڕەتیانە هەڵسەنگاندنی مێژووی شارستانیەت ئەو چەمکە بەکاردەهێنی، بەڵام دەڵێت« بەڕاستی کاتێک لە کوالیتی «مێژوویی-کۆمەڵایەتی»ی کۆمەڵگە وەک ڕێبازە سادەکانی ‘بەربەری’ یان ‘دواکەوتوویی ئایینی’ وردەبمەوە و ‘دیموکراسی’ دەخەمە بەردەمی، دوودڵم».
لە کۆتایی پێناسەی شارستانیەتی دیموکراسی دەتوانین بڵێن لەدیدی ئۆجەلان چەمکی شارستانیەتی دیموکراسی ئەو شارستانییەتەی کۆمەڵگەیەکی ڕاستەقینەیە، لەلایەن ئەو توێژە نادەوڵەتییانە نوێنەرایەتی دەکرێت کە لە دوای گەشەکردنی شارستانیەت لە دژی سیستەمی پلەبەندی تێکۆشان دەکەن و دەیانەوێت ژیانی کۆمەڵایەتیی سروشتی کۆنیان بە بەهاکانەوە بپارێزن و بژن. لەلای ئۆجەلان شارستانیەتی دیموکراسی کەڵەکەبوونی بیر و فیکرێکی سیستەماتیکە، رێسای ئەخلاقی و ئۆرگانی سیاسییە، تەنیا مێژووی بیرکردنەوە نیە، بەتەنهاش باس لە واقیعی کۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی گەشەسەندنی ئەخلاقی و سیاسی نیە، باسەکە هەردوو بابەتەکە دەگرێتەوە، بەیەکەوە گرێدراون.
«ماویەتی»…
