لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست بە گشتی و لەو چوار وڵاتەی کوردستانی بەسەردا دابەشکراوە بە تایبەت، بە شێوەیەک لە شێوەکان،داوای دیالۆگ و دانوستان و لێکتێگەیشتن و بانگەوزای ئاشتی و ژیانی دەستوری و پەرلەمانی و ڕاگرتنی توندوتیژی دەکرێت، چ لەگەڵ کورد یان لە پەیوەندیە هەرێمی ونێودەوڵەتیەکانیاندا، ئێران ئامادەو خوازیاری دانوستانە، تورکیا پرۆژەی ئاشتی هەیە و شاندی گفتوگۆی دروستکردووە، سوریا داوای دانیشتن و ڕێکەوتن و کردنەوەی لاپەرەیەکی نوێ دەکات، عێراق خۆی بە عێراقی نوێ و فیدراڵی ناساندووەو پابەندبوون بە دەستور دەکاتە مەرج و بۆ هەر پرسێک بە بریاری دادگای فیدرالی ڕازیە، ئەگەر هەموو ئەمانە، بەراورد بکەین بە چل پەنجا ساڵی ڕابردوو،گۆڕانکاری چۆنایەتی قوڵ و دەرفەتی زێڕینن بۆ کورد و بۆ تەواوی گەلانی ناوچەکە بۆ سەرەتای قۆناغێکی نوێ و ڕزگاربوون لە مەینەتیەکانی ڕابردوو، بۆ بونیادنانی کۆمەڵگای مەدەنی لە ئایندەدا، بەڵام ئەوەی جێگای هەڵوەستە لەسەر کردنە، ئایا بە ڕاستی دەسەڵات و سەرکردایەتی سیاسی ئەم وڵاتانە لەگەڵ ئاشتین؟ هەروەکو چۆن لەگەل لە خۆیان بەهێزتر داوای دیالۆگ دەکەن، بۆ لە خۆیان بێهێزتریش ئامادەن ناکۆکی و ململانێکانیان لە ڕێگای دیالۆگ و لێکتێگەیشتنەوە چارەسەر بکەن؟ ئایا گۆڕانکاری ڕیشەیی لە زهنیەت و جیهانبینیاندا ڕوویداوە، یان هەلومەرجێکی بابەتیی نوێ هاتووەتە ئاراوە، پێویستی بە خۆ گونجاندنی ئەم وڵاتانە هەیە بۆ مانەوەیان لەم قۆناغەدا؟ چونکە ئاشتی ڕاستەقینە و ڕێزگرتن لە مافی مرۆ ڤ و یەکتر قبوڵکردن مایەی لەناوچوونی زۆربەی ئەم سیستەمانەی بەرێوەبردنە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراستدا، ئەوانەی لە ڕێگای شۆرشی خوێناوی و کودەتای سەربازی و زەبروزەنگەوە دەسەڵاتیان وەرگرتووەو لەسەر بنەمای سەرکوتکردن و داگیرکاری و پیشێلکردنی مافەکانی ئەویتر دروست بوون! هەمیشە بۆ مانەوەیان دەبێ سەرقاڵی دێواندن و بە دوژمنکردنی ئەویتر بن، دەبێ دوژمنێکی وەهمی دروست بکەن، ئەگەر نا، ئاشتی هۆکاری نەمان و لەناوچوونی ئەمانە! .
ئاشتی کۆمەڵێک لێکەوتەی سیاسی و ئابوری و کۆمەلایەتی و کلتوری لێ دەکەوێتەوە، ئەگەر لە هەر کۆمەڵگایەکدا، بۆ ماوەیەکی دیاریکراو ئاشتی بەرقەرار بێت و هەست بە جێگیری و دڵنیایی و ئارامی بکرێت، ڕەنگدانەوەی لەسەر جۆری ژیان و کوالتی خزمەتگوزاریەکان و پرۆسەی پەروەردەو پێگەیانی کۆمەلایەتی و جیهانبینی تاکەکان و تەواوی لایەنەکانی ژیانی ئەو کۆمەڵگایە دەبێت، لێرەدا لێکەوتەکانی ئاشتی لە چەند خاڵیکدا کورت دەکەمەوە :
١- ئاشتی وەکو ئاوێنە وایە، دەدرێتە دەست کۆمەڵگا و سەیری خۆی دەکات، لە قۆناغی ئاشتیدا کۆمەڵگا لە خۆی و دەوروبەرو شێوازی ژیانی ورد دەبێتەوە، لە ئاشتیدا کۆمەڵگا کەموکورتی و پێداویستی و ناشیرینیەکانی خۆی دەبینێت، بۆیە مەیلی خۆرێکخستن و گۆڕانکاری و دووبارە داڕشتنەوەی بەرنامەکانی ژیانی لا دروست دەبێت، پرسیار دەکات، بە دووای هۆکاری مەینەتیەکانیدا دەگەڕیت، ئەمەش قۆناغێکی زۆر ترسناکە بۆ هەر دەسەڵاتێکی دیکتاتۆری و ستەمکار.
٢- ئاشتی مەرجی بنچینەیی و ئامرازی سەرەکی گەشەکردنی ئابوری و کۆمەلایەتیە، لە جیاتی بە فیڕۆدانی سەروەت و سامانی ئابووری و توانای مرۆیی کۆمەڵگا لە شەڕدا، لە ئاشتیدا هەموو تواناکان دەخرێنە خزمەتی گەشەکردنەوە، کۆمەڵگا پێش دەکەوێت، بە پێچەوانەوە لەشەردا هیچ کۆمەڵگایەک پێشناکەوێت، باشترین نمونەش کوردستان و کۆمەڵگای کوردیە، لە نزیکەی سەد سالی ڕابردوودا، کوردستان شانۆی ڕووداوی خوێناوی و گەلی کورد قوربانی بووە، هیچ دە ساڵیک بێ کوشتن و بڕین و خوێن ڕشتن وێرانکردنی شارو شارۆچکەو گوندەکان تێنەپەڕیوە، لە جیاتی ئاوەدانی و گەشەکردن و پیشکەوتن و خۆشگوزەرانی، کوردستان کاول و گەلی کورد بەجێماوی کاروانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی بووە، ئەگەر سیمایەکی بچوکی ئاوەدانی وگەشەکردن بە ڕوخساری شارە کوردیەکانەوە دیار بێت، بە دڵنیایی ئەوە بەرهەمی ئەو چرکە ساتانەیە کە ئاشتی باڵی بەسەر ناوچەکەدا کێشاوەو کۆمەڵگا پشویەکی کورتی داوە.
٣- ئاشتی باشترین زەمینەی پیادەکردنی یاسا فەراهەم دەکات، ڕێگا لە فەوزا و بەرەڵایی و بشێوی و بازرگانی ڕەش و قاچاغچیەتی و دەوڵەمەندبوونی ناشەرعی دەگیرێت، سەروەری یاسا متمانەو ئارامی و دڵنیایی دروست دەکات، بواری فێل و گەندەڵی و تەزویر کەم دەکاتەوە، ئەو دەرفەتە ناهێڵیت بە بیانوی سەرقاڵ بوون بەشەڕ،کەندەڵکاران لە سزای یاسایی ڕزگاریان بێت، بە تایبەت ئەگەر توانای لێپرسینەوە لە بەرپرسە باڵاکان و بازرگانەکانی شەڕ و بەرهەمهێنەرانی چەکە کۆمەڵکوژەکان هەبێت .
٤- ئاشتی باشترین دەرفەت دەرەخسێنێت بۆ دیالۆگ و لێکتێگەیشتنی لایەنە نەیارەکان و لە یەکتر نزیکبوونەوەی وردە کلتورەکان، دروستبوونی لێبوردەیی و یەکترقبوڵکردن و ژینگەیەکی گونجاوی پێکەوە ژیان، لە ڕێگای سەرورەی یاسا و هەستکردن بە هاوڵاتیبون و یەکسانی لەگەل ئەوانیتر، لەشەڕدا بواری دیالۆک کەم دەبێتەوەو لێکتێگەیشتن دروست نابێت، بە پێچەوانەوە کەلێنی نێوان پێکهاتەکان گەورەتر دەکات .
٥- لە قۆناغی ئاشتیدا بە جوانترین شێوە جیاوازیە نەتەوایەتیەکان، یان چینایەتیەکان بەدەردەکەون، چونکە خەمی خەڵک و سەرقاڵیان لە پاڵ ئەرکە نەتەوەیی و نیشتمانیەکاندا،بۆ ئامانجە کەسی و خێزانیەکان زیاتر دەبێت، ئەو ئامانجانەش بە پێی داهات و توانای دارایی و پێگەی کۆمەڵایەتی دێنەدی، لێرەوە لە هەر کۆمەڵگایەکدا جۆرێک لە دادپەروەری کۆمەڵایەتی و شەفافیەتی تێدا نەبێت، قۆناغی ئاشتی دەبێتە هۆی دروستبوونی ڕق و کینەو بوغزو نارەزایەتی و تەقینەوە،چ ئەو نارەزایەتیە نەتەوەیی بێت، وەکو ئەوەی کورد هەست بە پاشکۆیەتی و هاوڵاتی پلەدوو و پەراوێزخستن دەکات لە سنوری ئەو وڵاتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە، یان نارەزایەتی چینایەتی بێت وەکو ئەوەی لە هەرێمی کوردستاندا کاتێک دەوڵەمەندبونی خێرا و پلەو پۆست و پێگەی هەندێک کەسی ناشایستە دەبینێت ..
٦- شەڕ بواری بیرکردنەوە دەکوژێت، بۆیە لە ئاشتیدا تاکەکانی کۆمەڵگا بیر دەکەنەوە، لە بەفیڕچوونی ژیانیان، لە هیواو ئاوات و خۆزگەکانیان، خۆیان بەراورد دەکەن، یان ژیانی کۆمەڵگاکەیان بە ژیانی کۆمەڵگا پێشکەوتووەکان یان هەر لە کۆمەڵگاکەی خۆیاندا، ژیانی ئەوان بە ژیانی مناڵ و نەوەی بەرپرسان، ئەگەر دەسەڵاتیکی دادپەروەر و خەمخۆرو دڵسۆزی نەتەوەو نیشتمان نەبێت، لە ئاشتیدا جەنگاوەرو شۆڕشگێرەکانی دوێنێ هەست بە نامۆیی دەکەن،راهاتنیان لەگەڵ ئاشتی و بەرێوەبردندا سەخت دەبێت، کاتێک سیبەری ئاشتی باڵ دەکێشێت بەسەر کۆمەڵگادا ومەترسی شەڕ نامێنێت، بیرکردنەوە لە ژیانێکی خۆشتر گەشە دەکات، چین وتوێژەکانی کۆمەڵگا داوای ژیانی باشتر دەکەن، ڕەخنە لە خزمەتگوزاریەکان دەگرن، مۆدیلی بەرێوەبردنی باشتر دەخەنەروو، داوای گۆڕینی یاسا و ڕێسا کۆنەکان دەکەن، بە دابونەریتە کۆمەڵایەتیەکاندا دەچنەوە. .
٧- وەکو بەرئەنجامێکی بیرکردنەوە لە قۆناغی ئاشتیدا، نوسین و هونەرو ئەدەب و تویژینەوەو بڵاوکراوەکان گەشە دەکەن، ئەگەر سەرنجێکی خێرا بدەین لەو ماوە کورتانەی کە لە کوردستاندا جۆرێک لە ئاشتی هەبووە، دەیان ڕۆژنامەو گۆ ڤارو بەرنامەی ڕادیۆیی و تەلەفزیۆنی و کاری شانۆیی و پیشانگای کتێب و چالاکی ڕۆشنبیری و کۆڕو سمینار ئەنجامدراون، قوتابخانەو پەیمانگاو زانکۆی زیاتر کراوەتەوە، ژمارەی خوێنەران زیادیان کردووە، ئاستی هۆشیاری خەڵک بەرزبوەتەوە، داهێنان لە بوارە جیاجیاکاندا هاتوەتە ئاراوە، وەکو دەڵین (شەڕ چیی خراپە لە کۆمەڵگادا بەرهەم دێنێت، بە پێچەوانەوە ئاشتی چیی باشە لە کۆمەڵگادا بەرهەم دێنێت).
٨- گەشەی دانیشتوان بەرهەمی قۆناغی ئاشتیە، بەرزبوونەوەی ڕێژەی هاوسەرگیری و دروستکردنی خێزان، مناڵبوون و وەچە خستنەوە، فراوانبوونی شار، جوڵەی بازاڕ و بەکاربردنی ڕواڵەتی و گەرمبوونی بۆنەکان لە قۆناغی ئاشتیدا هەمووان هەستی پێ دەکەن، ئەقڵی شارنشینی و مەدەنی وەکو سیمایەکی شارستانی بەدەردەکەوێت، تایبەتمەندی و خەسڵەتەکانی ژیانی کۆچەری و لادێیی لە شارەکاندا ون دەبن، کە بە هۆی شەڕو نا ئارامیەوە لە شاردا دەمێننەوە، بەدەرکەوتن و فراوانبوونی شار لە میژوودا، لە ئەنجامی ئاشتی و گەشەکردنی بازرگانی بووە، لە کاتی جەنگدا شارەکان وەکو سەربازگە بەدەرکەوتون..
بە کورتی، لە ئەنجامی هەموو ئەم لێکەوتانەی ئاشتیەوە، دەسەڵاتە دیکتاتۆرو گەندەڵ و دژە مرۆییەکان، کە ئابووریان لەسەر بازرگانی جەنگ ڕاوەستاوە، لە فەوزاو بشێویدا سەرمایەی زیاتر کەڵەکە دەکەن، لە ئاشتی تۆقیون، زەندەقیان لە دێموکراتیزەکردنی دەسەڵات چووە، ئیتر بە هەر نرخێک بێت شەڕو ئاژاوەیەک بۆ کۆمەڵگاکانیان دەکڕن.
