دیالێکتیکا زمانێ ڕۆشنگەریێ، وەک هونەرێ بوونێ
دهێلا دیرۆکا فەلسەفێ دا دوو تشت زور گرنگن “زمان و هونەر”، د پاشخانا دیرۆکێن بەرى هەزاران سالان ڕۆلێ زمان و هونەرى، ڕولێ پێشکەفتن و دامەزراندنا تێکستێن ژیانێ بوو. هەتا ئەگەر بنێرین ل دەڤەرا میزۆپۆتامیا ئەو فەلسەفا هاتیە ژیانێ هەتا نها ژى ڕۆلێ نەمریا زمانناسى و هونەرسازیێ دیار دبیت. بۆ نموونە نڤیسنا تێکستێن بلێڤکرنێ ل سەر دیوار و هەریا قماندى ب تایبەتى نڤیسینا مێخى (بزماری) د دیرۆکا سۆمەرى دا و دروستکرنا زمانێ سامى د دیروکا سەلجوکیان دا، ڕۆلێ خوە یێ زمانى هەبوو. مللەتێن کەڤن نە دهاتنە نیاسین، ئەگەر ئەو ئیشارەت و دەنگ نەکربوونە هێزا دامەزراندنا “تیپ و پەیڤ و هەڤوکان”.(١) د هەر قۆناغەکێ دا ڤان هەردوو ئالاڤان ڕۆلێ خوە هەیە. د ئاستێ هونەرى دا ئەگەر سۆمەریان وێنە نەکێشا بوون، گەلۆ ما مرۆڤ دشیا نها تێبگەهیت کا دیرۆکێن وى سەردەمى چاوان ڕووبەرووى نیاسین و زیندیبوونێ هاتینە؟ واتە، ئەڤ پرۆسەیە هێدى هێدى پشتى دروستکرنا هێلا گشتوکال و هاتنا ملەتان ژ چیایان بۆ خوارێ و دەشتێ، وەک بزاڤا هونەرێ گۆتاربێژیێ دروست ببیت. ب تایبەتى تێکەلیا مرۆڤێ وى سەردەمى دگەل دروستکرنا چاندن و کومکرنا هێزا ئابوورى، مورا زمانى سەردەست کر، لەورا ل وى سەردەمى زێدەکرنا ئالاڤێن نوو بۆهژینە ناڤ ملەتان دا و مرۆڤێن وى چاخى زمان ب زمانێ پیرۆز ناڤ کر.
پشتى پەیدابوونا “تیپ و پەیڤ و هەڤوکێ”، مرۆڤى گرنگى دا ئالاڤێن زێدەکرنا تێگەهشتنێ. وەکو “دامەزراندنا پەرستگەهان”، بەرفرەهکرنا “هێزا گشتوکالى” و تێکەلبوونا ملەتەکێ دگەل ملەتەکێ دى، د دروستکرنا “بازارێ کرین و فرۆتنێ”دا. ئەڤ پڕۆژە بوونە هێزەک بۆ هندێ ڕۆلێ زمانى د ئاستێ دامەزراندنا پەیڤ و خواندنێن نوو دا بچیتە پێش. ل وى دەمى هێشتا ئاستێ هونەرێ گوتاربێژیێ ب باشى نەچوو بوو پێش، چونکو جڤاکێن وى سەردەمى جڤاکێن دەستپێکى بوون، ئاکنجیبوونا وان ب دروستى بنەجھ نەببوو. بەلێ خەیالا وى سەردەمى خەیالەکا بهێز بوو، ژبەرکو مرۆڤێ کەڤن گرێدایى پرسێن خوەزا و گەردوونى بوو. ئانکو گرێبەستا مرۆڤێ کەڤن دگەل سرۆشتى گرێبەستەکا خەیالى و ڕۆحى بوو، سەر ڕاوەستیانا وى ب خوەزایێ ڤە هەر زوو دشیا هەڤکاریا وى د چارەسەرى و زانینا تشتێن نوو دا بکەت. ئەڤێ خواندنێ وەکر کو هێزا مرۆڤێ وى چاخى گرێدایى کێم هەلبژارتنان بیت، بەلێ زورتر، د خزمەتا ئەرشیفکرنا دیرۆک و گاتا و زمان و فەرهەنگێن وى زەمەنى دا، مرۆڤەک پاک و بێ بەرژوەندیتر بیت.
دگەل بوورینا قوناغێن دەم و سەردەمان، ئێدى ڕۆلێ زمانى خوە کێشا دناڤ جیهانا فەلسەفى دا، فەلسەفە شیا ب ڕێکا زمانى، گوهەرینێن هزرى و ئابوورى و سیاسى و ڕۆشنگەرى دروست بکەت، ڕۆشنگەرى بوو دایکا سازکرنا پرسێن شۆرەشێ. ب تایبەتى ئەو پەیوەندیا دناڤبەرا خەلک و ڕۆشنگەران (ڤۆلتێر، ڕۆسۆ و دیدرۆ و مونتیسکیو، هتد) دا هەى، شیا پەیوەندیێن شۆرەشێ ل سەر بنگەهێن هێزا هزرى و بەرخوەدان و گوهەرینێ ئاراستە بکەن. هەتا کو فیلۆسوفەکێ وەک “مارکس” گەهشتە وێ باوەرێ، کو “بەرهەمئینانا هزر و چەمکێن شورەشگێرى، دەستپێکێ ڕاستەوخۆ پەیوەندى دگەل چالاکیێن مادى یێن مرۆڤى و تێکەلبوونا زمانێ ژیانا واقیعى ڤە هەیە، بەرامبەر بەرهەمئینانا وێ هشمەندیا ماددى، جۆرەکێ بەرهەمئینانا زمانێ سیاسەت، ماف، ئەخلاق، ئاین و میتافیزیک ژێ دەردکەڤیت”.(٢) مادام ب ڤى شێوازى زمانى ڕۆلێ بەرهەمئینانێ هەبوویە، هەر ل سەر ڤى ئەردى مرۆڤى شیایە وێنەیێن ئەفسانەى، بکەتە ئالاڤێن تومارکرنا نڤسینێن ئافراندى، گەلۆ پا، بۆچى نەشیایە وى زمانى بکەتە ئالاڤێ دروستکرنا شورەشێن تێهزرکرنێن ڕۆشنگەرى و ئازادیێ؟ ب پرسیارەکا دى، ئەرێ د ناڤ جڤاکێن ڕۆژهەلاتێ دا زمانێ ڕۆشنگەریێ دروست بوویە، هەتاکو شورەش دروست ببن؟ هەروەها، بۆچى ل جڤاکێن پێشکەفتى زمان و ڕۆشنگەرى بوونە بەرهەمێ دروستکرنا شورەشان و ل جڤاکێن پاشکەفتى نە زمانى جهێ خوە گرت و نە ڕۆشنگەرى بەرپابوو؟!
ئەز هزردکەم، هەتاکو ئەم د واتەیا زمانى بگەهین، گرنگە بزانین کو ئه‌و په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را بوونا مرۆڤى وه‌كو ماف، زمان و ڕۆشنگه‌ریێ دا پەیوەندیەکا بهێز و چالاکی یا هزرى و مورالى یە. په‌یڤ وشه‌یه‌كا فه‌رهه‌نگى یه. زمان ب خوه ژى، وه‌ك دۆنیایا ده‌رڤه‌ى مرۆڤى، ئانكو جیهانبینین، دیتنه‌كا تایبه‌ت یا گه‌ردوونى و لێگه‌ریانێ هه‌یه. هه‌ر چ ئالاڤه‌كێ هه‌بیت، جهێ هزركرن و دامەزراندنا زمانى یه. هزر ب خوه ژى، ئه‌و پێكهاته یه ئه‌وا كو مه به‌ر ب نێرینا زمانى دبه‌ت. زمان هندێ ب هێزه هندى د گه‌ل بزاڤا ڕۆشنگه‌ریێ خوه ئیفاده دكه‌ت. هەتا کو ئەم ڕۆشنگەریێ پێناسە بکەین پێدڤییە زمانەکێ زەلال بکەینە د خزمەتا هۆشیاریا زاتێ تاکێ مرۆڤ دا، ڕۆشنگەریێ پەیوەندى ب زات تێگەهشتنا ئەقلێ مە مرۆڤان ڤە هەیە، هەتا کو مە زمانەکێ ڕۆشنگەر هەبیت، گرنک مە ئەقلەکێ ڕۆشنگەر هەبیت. گونەها ڕۆشنگەریێ نینە ئەگەر داگیرکاری، نەزانین، هەلنگافتن، سنۆر، چاڤدێرى، خوەپەرستى، کۆشتن و تولهدان هەبیت، گۆنەها نە تێگەهشتن و خەلەت ڕەفتارکرن و بێ مەعریفە زانى و نە ڕاستەرێکرنا هزر و دیتن و خواندنێن مە مرۆڤایە بۆ نە نیاسینا فەلسەفا ڕۆشنگەریێ.
بێنره ده‌وله‌ته‌كا وه‌كو ئه‌لمانیا، ب فه‌رهه‌نگا خوه یا زمانى پالپشتیێ ل سەر بوونا زمانێ خوە دکەت، زمانێ خوه ب هێزا پێشكه‌ڤتن و پیشه‌یا فەرهەنگا خوە، زورتر به‌ره‌ڤ جیهانا ڕۆشنگه‌ریێ دبەت. ئانكو، زمانێ بێ دیالۆگ و هه‌ڤبه‌شى چ واته‌یێن خوه نین. هه‌روه‌كو هایدیگه‌ر د په‌رتووكا “بوون و كات” دا دبێژیت: “ئه‌م مرۆڤ ب خوه دیالۆگین و زمان ماڵا بوونێ یه”.(٣) ل ڤێرێ، مەبەستا هایدیگەر ئەوە، کا چاوان هەر نەتەوەک د نیشتیمانێ خوە دا ئاکنجى دبیت و ئاخا وى سەرکێشى یا پاراستنا جۆگرافیا وى دکەت. ئها وەسا ئەم مرۆڤ ژى پێدڤییە دناڤ جەوهەرێ زمانى دا سەرکێشییا پاراستنا مرۆڤبوونا خوە بکەین و زمان جهێ ئاکنجى بوونا مەیە وەکو دروستکرنا مالەکێ/نیشتمانەکێ.
هەروەها پێش مەرجێ بوونێ زمانە و زمان پێش مەرجێ بوونا گوتار و گوتن و داهێنانا ” لۆگۆس”ـە.(٤) سه‌ره‌راى ڤێ باوه‌ریێ، دڤێت ئه‌م وه‌ك تاك و مرۆڤ بزانین كو مرۆڤ و هزرێ ب ڕێگا زمانى به‌رده‌وام وه‌رار كریه. ئه‌گه‌ر زمان نه‌هاتبا به‌رهه‌م، شارستانیه‌ت ژى نه دهاتنه به‌رهه‌م و بوونا مرۆڤى ژى وه‌كو جھ و فه‌لسه‌فه، ده‌م، جۆگرافى زوو ب زوو ئاشكه‌را نه‌دبوو. ئانكۆ زمان دگه‌ل مرۆڤى په‌یوه‌ندیه‌كا زیندى یه، مەبەست ل ڤێرێ نە ئەو زمانە ئەوێ ل سەر فیزیکا تشتان د ڕاوەستیت و توندى و دەمار و مرنێ ل بار دکەت، نه‌مازه ئه‌گه‌ر دیرۆكا مرۆڤى دیرۆكا پارچه و به‌لاڤبوون و تەمەنێ تراژیدیێن داگیرکرنێ و وێرانکرن و ژناڤبرنێ بیت! بەلکۆ مەبەست ئەو زمانە، ئەوێ دناڤ ڕۆح و هۆش و جەوهەرێ هزر و تێگەهشتنا زانستێ زمانى یێ مرۆڤى دەردکەڤیت. لەورا به‌رى ئه‌م ل سه‌ر په‌یوه‌ندیا دروست بوونا ڕۆشنگه‌ریێ ڕاوه‌ستین، پێدڤییه دەستپێکێ ل سه‌ر بنگەهێ زمانێ ڕۆشنگەریێ ڕاوه‌ستین، چونكۆ زمان ب خوه به‌رهه‌مێ دروست بوونا دیالۆگ و ڕۆشنگه‌ریێ یه.
ئه‌گه‌ر زمان، ده‌نگ، ڕه‌نگ و هزر وه‌ك گۆهه‌رین نه‌بیت، دیالۆگ و ڕۆشنگه‌رى ژى نابیت. ب ڤێ تێگه‌هاندن و هزركرنێ مرۆڤ دشێت بێژیت، زمان ب ڕێكا په‌یڤان دبیته ڕسته/هه‌ڤۆك و ل سه‌ر وان هه‌ڤۆكان وێنه درۆست دبن، ب وان وێنه‌یان هزر و ئازادى چێدبن. ئها، ل ڤێرێ پێدڤییه ئه‌م گوتنا فیلۆسۆف و هەلبەسڤانێ ئەلمانى هولده‌رین ژبیرنه‌كه‌ین، ده‌مێ دتێکستەکێ خوە دا بێژیت “زمانى مەترسیدارترین خەلات بەخشیە مرۆڤى، بۆ هندێ مرۆڤ گرنگیێ بدەتە ماهیەتا بوونێ، کا چىیە؟”(٥) پاشى پشتى فەلسەفا بوونگەرایى هایدیگەر دەربارەى پرسیارا هۆلدەرین “زمان چاوان مەترسیدارترین خەلاتە؟” بەرسڤێ ددەت و دبێژیت:”هۆلدەرین ڕاست دبێژیت، کو زمان مەترسیا هەموو مەترسیانە، چونکو زمان دەستپێک و بنگەهە بۆ دروستکرنا ژینگەهێن مەترسیێ”،(٦) ب هزرکرنا من ژى، زمان جەوهەرێ خولقاندنا بوونا چەمک و تشتایە و هەر زمانە ژینگەهەکا نەساقامگیر، توندرەو و پاشکەفتى دئێتە بوونێ و د هەمان دەم هەر زمانە ژینگەهەکا ئاشیتخوازى و نویخوازى و بوونگەرایى دخولقینیت و ساز دکەت. بۆنموونە، ئەو پێکهاتەیێن دناڤ ڤى گەردوونى دا، وەک بوونا زمانێ جیهانى هەموویان ناڤێ خوە هەیە، وەکو “شەڤ و ڕۆژ، هەیڤ و ستێر، ئەرد و ئاسمان، گیانەوەر و زیندەوەر، هتد”.
سەرەراى وێ پەیوەندیا دناڤبەرا ناسناما “مرۆڤ و گەردوون، مرۆڤ و سرۆشت، مرۆڤ و گیانەوەرى” دا هەى نەشێن هەبن، ئەگەر هەبوونا وان وەک زمان بوون ل ڤێرێ نەبیت. واته، مه‌به‌ستا هۆلده‌رین و هایدیگەر ژى نه زمانێ فەرهەنگى و ڕێزمانى بوویە، بەلکو زمانێ ڕۆشنگەریا دیالۆگ و دامەزراندنا بوونا پەیڤ و تێکستنێن ژیانکرنێ بوویە. هەروەها، زمانێ پاراستنا هزر، بەها، پره‌نسیپ، دادپه‌روه‌ریا تاك و جڤاك، ده‌وله‌ت و سەروەریا جیهان وەک “بوون ل ڤێرێ” بوویه.
ب ڤێ هزرکرنێ پرسیارەک خوە ئاراستە دکەت، گەلۆ ئەم کورد هەتا نها د نیشتیمانێ خوە دا شیاینە زمانێ خوە بکەینە زمانێ پاراستنا مافێن خوە یێن مرۆڤى و نەتەوەى و فەرهەنگى؟ هەروەها ئەرێ ئەم شیاینە زمانێ خوە بکەینە زمانێ بوونا زمانێ من بوونا زمانێ جیهانێ یە؟ ئەرێ زمانێ پەیڤینا مە بوویە زمانێ مەعریفەناسى و فەلسەفەکاریێ، کو هەولبدەت تاکێ مرۆڤ ژ زمانێ بندەستى و نەزانین و خوە کێم دیتنێ ڕزگاربکەت؟
دیارە هەتا نها گەلێ کورد وەکو پارچە، وەکو ناوچە و وەکو زاراڤ دابران دناڤبەرا بوون وەکو زمان هەیە! ئەڤ دابرانە نەبتنێ ئاراستەیێ گەلێ کورد ئالۆز و بەلاڤە کریە، بەلکو هزر و زمانێ تاکێ کورد بەرەڤ فەرهەنگا دوئالیزما زمانى ڤە بریە هەر پارچەیەک د هوشمەندیا خوە دا زاراڤێ خوە گرنگتر دبینیت، بێ کو هزرا هوشمەندیا زمانێ هاوبەش و نێزیکبوونا فەرهەنگا کوردى ل سەر بوونا وى زمانى دابیتە خواندن و جێ جێکرن. د ڤێ پاشخانێ دا پێدڤییە ئەم بزانین، کو زمان په‌یوه‌ندیه‌كا گه‌هاندن و وێنه‌كرنێ یه دناڤبه‌را “من و ته و یێ دى دا”. هه‌روه‌ها ژبلى كو زمان، په‌یڤ و گه‌هاندن و وێنه بیت، زانستێ ڕۆشنگه‌ریێ یه ژى. هه‌تاكو ئه‌م بزانین ڕۆشنگه‌رى چییە؟ دڤێت به‌رى هێنگێ ب زانستى بوون بزانین، “زمان” چىیه؟ له‌ورا د پێكهاتا ڤان به‌شان دا مافێ مه وەکو کورد هه‌یه پرسیارا سه‌دێ هه‌ڤدێ و هه‌ژدێ “رۆشنگه‌رى چىیه؟ كانت”(٧)، بدانینه به‌ر تێهزركرنا داڤه و ڕاڤه‌كرنێ و بەرسڤا ڤێ پرسیارا جەوهەرى بدەین.
ڕۆشنگه‌رى ئانكو، دروستکرنا زمانێ هۆشیارى و ڤەگەراندن بۆ ناڤخوەیا زاتێ مرۆڤى بەرامبەرا نیاسینا زاتێ گەردوونى. ب هزرەک دى ڕۆشنگەرى ئانکو، سازکرنا مافێن چارەنڤیسى د ئاستێ تاک و جڤاک و گەلێن بندەست و بێ دەسەلات دا، هەروەها ڕێژەداریا ڕۆناك بینین و ئه‌قل و پاراستنا پره‌نسپێن مرۆڤى به‌رامبه‌ر قۆناغێن كه‌ڤن یێن كه‌لتوورێ دۆگمایى و تێنه‌گه‌هشتى د لۆتكه‌یا لاوازیا ئه‌قلى دا. دقوناغا دۆگمایێ دا تاکێ مرۆڤ شیانێن زمان و تێگه‌هشتنا بکارئینانێ زوو ب زوو بۆ كارێكته‌ره‌كێ ڕه‌سه‌ن به‌رهه‌مهێنانا ژێرخانه‌ى نینە. ژ لایەکێ دى، ئه‌گه‌رێ بكارنه‌ئینان و نه‌تێگه‌هشتن و لاوازیا ئه‌قلێ تاکێ مرۆڤى دگه‌ل دروستبوونا پرسا ڕۆشنگه‌ریێ، ئه‌گه‌رێ نه‌فامكرن و هەژاریا هۆشى بتنێ نینه، به‌لكو د ئاراستەیا سیسته‌م و قانوونێن نەریت سالارى و زرباریا دەسەلاتداریێن دوورى ئەرکێ بەرپرسیارى بێ کردارى دا، ئه‌گه‌رێ ترس و بێ ئیراده‌یى و ژێرده‌ستیا ئازادیا هزر و ئه‌قلى یە. نموونە، کانت نەشیا بێژیت ئەز نە ڕۆشنگەرم، چونکۆ دیرۆکا مرۆڤاهیێ هەتا نها ل بەرسڤا پرسیارا ڕۆشنگەرى چییە دگەریت.
بەلێ هێتلەر و ستالین بتنێ شیان بێژن ئەم ڕەشەنبیرین، چونکۆ ب ئەقلێ خوە یێن توند و دەمارى و نەهۆشیار، نازیم و فاشیزم دروستکر! واتە ڕۆشنگەریێ پەیوەندى ب هێزا فەلسەفەکاریا ڕێژەى و ڕەفتار و پرەنسیپ و ئەزموون سەروەریا تێگەهشتن و هزرکرنەکا تەندرۆست و زانەبوونێ ڤە هەیە، بەلێ زورینەیا کەسێ ڕەوشەنبیر و ستەمکار پەیوەندى ب هێزا ڕەهاگەرى و وێنە و ڕەفتارێن نەتدروست و دابەشکرنا تێکستێ “ئەز هەمە، یێ دى نەشێت هەبیت” ڤە هەیە. ڕاستە ڕۆشنگەریێ وەکو تیۆر شورەشەکا مەزن یا زانستى ئاراستە کریە، هێشتا ڕۆشنگەرى وەکو پراکتیک شورنەبوویە ناڤ هزر و ڕۆح و مەژى، جڤاک و جەوهەر و بوارێن مە یێن ژیان و پەروەردەکرنێ دا. هزربکە، د ڕۆشنگه‌ریێ دا، “ئه‌قلێ خوه بكاربینینه و دلێربه، كانت”،(٨) ئه‌ڤ درۆشمه ئێخسته ژێر بارێ به‌رپرسیاریا ئاوروپا و دیرۆكا مرۆڤایەتیێ. ئه‌ڤ درۆشمێ پێش بزاڤا ڕۆشنگه‌ریێ “یێ دى” چاڤدێریا من دكه‌ت و هه‌روه‌ها ئه‌نجامێ سه‌قامگیریا من به‌رهه‌مێ سه‌رپه‌رشتیا كه‌سانێن دى یه، دیسان ماده‌م په‌رتوۆك هه‌یه ده‌رقه‌تا تێگه‌هشتنا مه‌ژیێ من دده‌ت و پێش من ڤه هزردكه‌ت، بابه‌ك هه‌یه من برێڤه دبه‌ت و پزیشكه‌ك هه‌یه ده‌رمان و خوارنا من ل سه‌ر من دابه‌ش دكه‌ت، ئێدى من پێدڤى ب چ نینه و پێدڤى ناكه‌ت خوه ماندوو بكه‌م، ئه‌ڤ درۆشمه و چه‌ندین درۆشمێن دى بوونه ده‌رئه‌نجامێ ڕازیكرنا ئه‌قلێ زورینه‌یا تاكان. له‌ورا ب ڤێ به‌رنامه و سیسته‌مكرنێ تاكێ مرۆڤ به‌ره‌ڤ كاره‌ساتێن بنده‌ستى و نه‌زانین و كۆله‌داریێ چوو. ژبلى ڤێ چه‌ندێ، تاكێ مرۆڤ د ڤێ بێ هه‌لویستیا خوه دا كه‌ڤته ژێر بارێ سه‌پاندنا هێزا گۆهى و ژ هێزا هزرى هاته دابران، كو هزر بكه‌ت و ڤێ پرسیارێ ئاراسته‌ى خوه یێ تاك بكه‌ت، گه‌لۆ هه‌موو ئه‌و سنۆرێن ئازادیا من یا مرۆڤى ته‌نگ دكه‌ن، دشێن نه‌بنه ئاسته‌نگ ل به‌رامبه‌ر ڕێكا من یا هزرکرن و زمانێ ڕۆشنگه‌ریێ؟
گرنگترین فەلسەفا کو تاک و گەلێ کورد تێدا دەرباز دبیت ئەوە کو هزر بکەت، زمان ب سێ پێكهاتێن سه‌ره‌كى درۆست دبیت، ئه‌و ژى “كریارا په‌یڤێ، به‌رپرسیاره‌تیا په‌یڤێ و هێز و مه‌به‌ستا په‌یڤێ” هه‌تا كو تو وەکو تاکەکەس خوه‌دان زمانێ خوه یێ ڕۆشنگه‌ری و ڕەوشەنبیریێ بى، تو پێدڤى ب ئه‌رگۆمنتێن تێگەهشتنا هزر و ئه‌قلى. ئه‌گه‌ر زمان نه بوو دامه‌زرێنه‌رێ ته‌كنیكا هۆنه‌ر و ئه‌خلاقى، واته هینگێ دیاردبیت كو لاوازیا زمانى ژ ئه‌نجامێ لاوازیا نه تێهزركرن و نه به‌رگریكرن و نه به‌رپرسیاریێ یه. هایدیگه‌ر ئه‌گه‌رێ ڤى جوره زمانى بۆ “نه‌ره‌سه‌نبوونا مرۆڤ/تاكى” دزڤڕینیت. دیارە ئه‌ڤرۆ هاڤیبوونا مرۆڤى و نه هۆشیاریا مرۆڤى گه‌هشتیه ئاستەکێ، کو هەموو تشتەک د مراندنا زمانێ تەکنولۆژیایێ دا کورت ببیت. دیاره زمانێ ئه‌ڤرۆ كه‌فتیه د قۆناغه‌كا باربه‌را ئالۆزى و گوهه‌رینێ دا، ژبه‌ركو ئه‌ڤرۆ مرۆڤ ب ڕێكا ته‌كنۆلۆژیایێ دشێت ببیته به‌رهه‌مێ زمانه‌كى نوى، نه‌مازه ئه‌وا نها دناڤبەرا جەوهەربوونا زمان و نەرەسەنیا مرۆڤى دا، نە بسپۆریا زمانێ پیشه‌یێ یه. ئێدى ئه‌قلێ بازرگانى، سەرمایەدارى، سیاسیکرن و دیپلۆماسى ڕۆلێ خوه سه‌رهه‌ڤ دكه‌ن. ب ڤێ دامه‌زراندنێ زمانى وه‌ك تێگه‌ھ بیاڤه‌كێ مه‌زن د بوارێ ڕێڤەبرنا سیاسى دا وه‌رگرتیه. چونكۆ ڤى سەردەمى بزاڤێن سیاسه‌تێ ژ بزاڤێن بازرگانى و سەرمایەداریا سیاسى ده‌ردكه‌ڤن و ب ڤێ ڕێكێ ئه‌و بزاڤ ده‌ربازى درۆست بوونا زمانێ توندۆتیژى و تێکەلگەرایى، بەرژوەند خوازى، چێکرنا مرۆڤەکێ نارسیستى دبیت.
ل سه‌ر ڤێ تێگه‌هشتنێ ئه‌گه‌ر ئه‌م بزڤرینە تێکستا بەرى نها یا هایدیگەرى “زمان مالا بوونێ یه”، ئه‌گه‌ر بكه‌ینه “ئه‌زم بەرهەمێ ژدایکبوونا زمانێ خوه”، پێدڤییه به‌رى ڕیفۆرمێ دپرسێن خوه یێن نەتەوەى، سیاسى، جڤاکى و ئابوورى دا بكه‌ین، ڕیفۆرمێ د زمانێ نه كاریكته‌رکرنا خوه دا وەکو تاکێ مرۆڤ بكه‌ین. ژبه‌ركو هه‌تا زمانێ كارێكته‌را مرۆڤى نه‌هێته پاككرن! زمانێ نەتەوەى، سیاسى، جڤاكى و ئابوورى ژى خوه پاك ناكه‌ت. مه‌به‌ستا من ل ڤێرێ زمان، وه‌ك ئاراسته‌یێ هزرکرن ل بەر ڕۆناهیا بوون و فەلسەفا زمان و ڕۆشنگەریێ. مادام كو هزر و ئاراستەیێن مه یێن جەوهەر و ژیانێ ژ زمانى ده‌ردكه‌ڤن، یا گرنگه ڕه‌خنه‌یێن مه ژى ڕه‌خنه‌یێن به‌رهه‌مهێنانا زمانێ ب ڕوون هزرکرنا مرۆڤبوون و تێكستێن ژیانێ بن. هەر ئەڤێ چه‌ندێ وه‌كر، كو ملەتێن ڕۆژئاڤا ڕۆشنگه‌ریێ ل سه‌ر بەهایێن ڕەوشەنبیریا زمان و ناسناما خوەنیاسینێ بدەنە ئاڤاکرن. هزربکە، كا چاوان زمان و ئازادى ژ ناڤ دچن، وه‌سان مرۆڤ و ناسنامه ژى ژناڤ دچن، نەمازە ئەگەر ڕۆشنگەرى نەبوو زمانێ پراکتیکى وى دەمى هێزا سەردەم و سەرمایەداریێ یا ئامادەیە ل جهێ مرۆڤەکێ ئازادهزر و ڕوونهزر و جوانهزر و پرەنسیپخواز بەرهەم بینیت، دێ هەولدەت مرۆڤەکێ مشەخۆر و بەرخۆر و پارە خۆشەویست و تێکدەر و هزز ڕەشبین و لاواز دروست کەت.
له‌ورا ئه‌وا كو مه دكه‌ته كارێكته‌رێن ڕه‌سه‌ن ب مانا هایدیگه‌ر، زمانێ فه‌لسه‌فه، پرسیاركرن و لێگەریان ل واته‌یێن هەبوونا بەرسڤا زمانێ ڕۆشنگەرى چییە؟ چاوان د ڕۆشنگەریێ بگەهین؟ بۆچى گرنگە بەرسڤا ڤێ پرسیارێ بدەین؟ کەنگى ئامادەبین دیرۆک و میراتێ خوە یێ دیرۆکى بخوینن و دانپێدانێ ب واقعێن خوە یێن شاش بکەین؟ هەتا کو تێبگەهین، زمان ئەو سازیە ئەوا ئەم مرۆڤ وەکو ئەندام دناڤدا دژین و وەکو بوونەکا ناسنامەى دناڤ دا خوە ناس دکەین.
ب کورتى، زمان دیرۆکە و دیرۆک ژى ل سەر زمانى پێش دکەڤن و دەولەمەند دبن. ب تایبەتى هه‌ر دیرۆكه‌كا ئاڤا به‌رهه‌مێ ئەقل و هوشمەندیێن ئاڤا بوویه، هه‌ر دیرۆكه‌كا نه ئاڤا به‌رهه‌مێ ئه‌قل و هوشمەندیێن نه ئاڤابوویه. ئەقل، دشێت سەربەستى، زمانێ ڕەسەن، ئاشتى و لێبورین، حەزکرن وپێشکەفتنێ بەرهەم بینیت و دهەمان دەم دا، هەر ئەو ئەقلە یە دشێت ستەمکارى، بێدادى، توندوتیژى، ڕەق و کین، ژناڤبرن و دەمارگیری و پاشکەفتنێ ژى بەرهەم بینیت. ئەوا دبیتە سەرئەنجاما هەلبژارتنا ئەقلێ “باش یان خراپ”، “حیکمەتزان یان نەزان”، “دادپەروەر یان بێداد”، پەیوەندیەکا “وژدانى و زمانێ ئەخلاقناسی” یا مرۆڤى یە بۆ تێگەهشتن و زانەبوونا چەمکان یان نەتێگەهشتن و نەزانەبوونا چەمکان. بنێرە ئه‌و جڤاکێن پێشكه‌فتین، ژ ئاشكه‌راكرنا شاشێن ئەقلى و دروست ڕاڤەکرنا تێگه‌هێن شرۆڤەکاریێ، گەهشتینە قۆناغێن ڕونیداریا ڕۆشنگەریێ. ل ڤێرێ پرسیارەکا جەوهەرى خوە بەیان دکەت، گەلۆ نها چەند چەمک وەک زمان د ناڤ جڤاکێ مەدا بێ شرۆڤەکارینە و کەڤتینە د خزمەتا ئەقلێن شاش دا؟ ئێک ژ گرنگترین کارێن زمانێ ڕۆشنگەریێ ئەوە، ڕەخنەکرنەکا هۆشیارانە و ل ئاست یا ل باربیت. ئەگەر ڕەخنە هەبوو، ئازادیا هزرى دێ ساز بیت، ئەگەر ئازادیا هزرى ساز بوو، مەعریفە دێ بەرپابیت، ئەگەر مەعریفە بەرپابوو، چارەسەرى دێ سەرهەڤ بیت و ئەگەر چارەسەرى یەیدابوو، هزر و ڕەفتار و زمانێ ڕۆشنگەریێ دێ ژ دایک بیت.
هزربکە، د دیرۆکێن کەڤن دا دگەل ده‌ركه‌فتنا ئه‌فسانا، ئێدى نەتەوە بۆ نەتەوە هه‌ولدا هزر و بیرێن خوه ل سه‌ر تێگه‌هێن په‌رستن و پیرۆزیا د بوارێ بنگەهێ بوونێ دا نوى بكه‌ن. پشتى ڕەخنەیێن شرۆڤه‌كرن و وێنه‌كرنێ ل سه‌ر بوونا “گەردوون، سرۆشت و مرۆڤى” هاتینه ئه‌نجامدان ب تایبەتى فەلسەفا “ئاڤ، هەوا، ئاگر، چاندن/ئاخ” بوونە نێشانێن هزركرن و سه‌رده‌مێن بوونگەرایا مرۆڤ و جڤاکێن وى چاخى و مرۆڤ شیا ب ڕێكا هێزا هزرى و فەلسەفى، زالى ئه‌فسانه و هزر و بیرێن كه‌ڤنار ببیت. ئه‌ڤێ هه‌وێ شارستانیه‌تا نەتەوەکان بله‌ز ئێخست و مرۆڤ شیا ببیته كارێكته‌ره‌كێ هزرکەر و دوزا خوە وەکو مرۆڤ و بوون د پیشەیا نیشتیمان و جۆگرافى دا بپارێزیت. به‌لێ به‌رى ئه‌قلانیه‌ت سه‌رهلده‌ت، زمانى ڕێكێن خوه یێن بنجینه‌یى درۆست كرن. نه‌مازه زمانێ ڕه‌ها پشتى تێزا “کۆپۆرنیکوس” و “دیكارت” بوو “زمانێ ڕێژه‌ى”. زمان د پێشڤەچوونا گۆمان و ڕەخنەکرنێ دا بوو به‌شەکێ سه‌ره‌كى یێ پێشڤه‌چوونا دیرۆكا ڕۆشنگه‌ریێ. ب ڤێ واته‌یێ زمانى ده‌رگه‌هێ ڕێكخستنێ بۆ ڕامانا پرسیارا “رۆشنگه‌رى چییه؟” كانت ڤه‌كر. ڕۆشنگه‌رى ژى ب واته‌یا خوه یا زمانى و هزرى و فه‌لسه‌فى ڤه، بوو ده‌ركه‌ڤته‌یه‌ك ژ گه‌له‌ك ده‌ركه‌فه‌تێن ته‌ڤگه‌ران. نەمازە وان ته‌ڤگه‌رێن مرۆڤ شێت بێژیت، هه‌ر جاره‌كێ خوه ل سه‌ر دیرۆكه‌كێ دایە دامه‌زراندن، مینا “رۆشنگه‌ریا شۆره‌شگێرى”، “رۆشنگه‌ریا فه‌لسه‌فى” و “رۆشنگه‌ریا هزر و ئازادیا ئه‌قلى”، كو ئەڤ هەر سێ تەڤگەرە ژ زمانێ ئه‌لمانى و فەرەنسى هاتنه ژ دایکبوونێ. ب تایبه‌تى پشتى ده‌ركه‌فتنا فیلۆسۆفێن ئه‌لمانى، ڤان زمانان به‌رسڤێن خوه ژ پرسیار و فەلسەفا ڕۆشنگه‌رى چییه؟ ل سه‌ر هزرا كانت وه‌رگرت.
سه‌ره‌ڕاى وێ چه‌ندێ ئەڤ تێکستە گەهشتە بلندبوونا ئاستێ دامەزراندنا زاراڤى ل سەرانسەرى جیهانێ، هزرا ڕۆشنگه‌رى وەک شێوەزار چییه؟، ئه‌و زه‌مینه ل به‌ر سنۆرێن ڕێنیساسێ، سه‌دێ پازدێ و شازدێ ڤه‌كر، كو ته‌ڤگه‌را هیۆمانیزمێ سه‌رهلده‌ت و گوهه‌رین د زمانێ نه‌ریت و باوه‌ریێن ئۆلى/ کەنیسێ و كه‌سى دا دروست ببن. ب ڤى سیسته‌مى، زمان و ڕۆشنگه‌رى ژ لایێ دیرۆكا ئه‌ورۆپا ڤه بوونه پاشخانه‌كا هه‌را بلند بۆ دووباره نوویبوونا ئه‌قل و هزرێن پێشكه‌فتى یێن وى سه‌رده‌مى. ئه‌ڤێ چه‌ندێ پالپیشتیه‌كا مه‌زن ل سه‌رگه‌شه‌پێدانا پەیوەندیێن ده‌ربه‌گ و جۆتیارێن وى چاخى درۆست كر و هزرێن ئه‌فسانه، دیرۆك و کەنیسێ ژى وه‌ك بنگه‌هێن گۆهه‌رینێ و ئالاڤێن به‌رهه‌مهێنانێ، بوونه زانستێن وى سه‌رده‌مى. له‌ورا زانست و دیرۆك كه‌ڤتنه د ململانەکا به‌رده‌واما پێشكه‌فتنێ دا. هەتا زمانێ ڕۆشنگەریێ ل سەر ئاستێ فەرهەنگى گەهشتە وێ تێگەهشتنێ، کو ل ملله‌تێن پێشكه‌فتى “په‌یڤ” ب واته‌یه‌كا ده‌روونى، جڤاكى و سیاسى بهێتە ئاراستەکرن. ل نەتەوێ پاشكه‌فتى، چونکو هێشتا هزرا ڕۆشنگەریێ نەگەهشتیە ئاستێ شورەشێن هزرى “په‌یڤ” پێچه‌وانه‌ى وێ واته‌یێ ب دەرونەکێ نەسەقامگیر، هاڤى و دوورى بەرپرسیاریا جڤاکى و ئابوورى، ئەخلاقى، سیاسى دهێتە ئاراستەکرن. ژبه‌رهندێ گرنگه ئەم وەکو تاک و نەتەوێ کورد، بزانین پێشكه‌فتنا زمان و ڕۆشنگه‌ریێ ل ئاورۆپا دەسپێکێ ژ به‌رهه‌مێ تێهزركرنا “توما ئەکوینى” ل قوناغێن چەرخێ ناڤین و سەردەستیا حوکمێ پاشایەتێی، هەروەها “مارتن لۆسەر” هزرکرن ل بەر چاکسازیا ڕۆلێ کەنیسێ، “توماس هوبز” ڕەخنەگرتن ل تاریبوونا دەسەلاتداریا ڕەها و نوویبوونا ئەقلێ دەسەلاتداریێ “دانتى” نوینه‌رێ زه‌مینه‌سازییا ڕێنیساسێ . “دیكارت” گومان و پرسیارکرن ل هەمبەر ڤەشارتنا ڕاستیێن واقعى. “جۆن لۆک”، نوێنەرێ دامەزراندنا مافێن ئازادى وهەلبژارتنێن ژیانێ و گه‌له‌ك بیروباوه‌رێن دى كه‌ڤتنه د ناڤ سەروەریا قۆناغا دانپێدان ب ڕاستیێن واقعێ ڕۆشنگەریێ دا. ڕاستە به‌رى سه‌رهلدانا ڕۆشنگه‌ریێ ته‌ڤگه‌را ئه‌قلى ل ئاوروپا د زه‌مینه‌سازیێ دا بوو، به‌لێ پشتى بزاڤا ڕۆشنگه‌ریێ ته‌ڤگه‌را ئه‌قلى ژ فۆرمێ تایبه‌ت بۆ فۆرمێ گشتى گه‌شه‌كر، كو بزاڤا ئه‌قلى بوونه‌كا ڕاست یا مرۆڤى و پێشڤه‌چوونا ئێكگرتنا جڤاكى یه. ته‌ڤگه‌را ڕۆشنگه‌ریێ ئه‌و زه‌مینه د ناڤ ملله‌تێن پێشكه‌فتى دا درۆست كر، كو د نرخ و بها و تایبه‌تمه‌ندیا تاک و جڤاکى بگه‌هن، چۆنكو بزاڤا ڕۆشنگه‌ریێ بزاڤا تێگه‌هشتنا ئازادیێ بوو. بگرە هه‌ر ژ یۆنانا كه‌ڤن و هه‌تا دگه‌هیته ڤێ قۆناغێ، زمانى كار ل سه‌ر گوهه‌رینا جڤاكى كر و ب هاریكاریا زمان و هزرێ فیلۆسۆف و كارێكته‌رێن نوى چێبوون.
ب ڤێ بیرۆباوه‌رێ ڕۆشنگه‌رى بۆ ته‌ڤگه‌ره‌كا به‌رده‌وام د خواندن و زانستێن مرۆڤى و جڤاكى و جیهانى دا. “ڕاسل” ڤێ ته‌ڤگه‌رێ ڤه‌دگه‌رینته بزاڤا ئه‌زموونى یا به‌ریتانیا كو ژ تولێرانس و ئاشتیێ ده‌ست پێ كر. ژ ده‌رئه‌نجامێ سەرهەڤییا هزر و بیرێن فەلسەفێ دیار بوو كو گوهه‌رین درێژەپێدان و پراکتیکەکا دیرۆكى یه. پرۆژێ گوهه‌رینێ بێ پرۆژێ ڕۆشنگه‌رى ناهێته كرن. ژ لایه‌كى دى ڤه، مرۆڤ نه‌شێت ده‌رباره‌ى هه‌ر قۆناغه‌كێ بێ پێشكه‌فتن و تێگه‌هشتنا هزرى شرۆڤه‌یێن بابه‌تى بده‌ت، چۆنكو گوهه‌رین خوه ل ده‌رڤه‌ى هزرێ نابینیت و دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ مرۆڤ نه‌شێت بێ قۆناغێن هوشیاریێ ل سه‌ر قۆناغێن ڕۆشنگه‌ریێ ده‌رباز ببیت، ژبه‌ركو به‌رهه‌مێ ڕۆشنگه‌ریێ به‌رهه‌مێ هزرا دیرۆکا فەلسەفێ و بەرهەمئینانا فیلۆسۆفێن فەلسەفەکار بوویە.
پشتى ڕیفۆرما “دیرۆكى، ئۆلى، جڤاكى” ڕێفورما پیشه‌سازى ده‌ست پێ كر. دگه‌ل چێبوونا ئه‌قلى پیشه‌سازى، زمانێ تاك و جڤاكى زورتر گه‌شه‌كر. هه‌روه‌ها پیشه‌سازى بخوه ژى بوو ئه‌و سه‌نته‌ره، ئه‌وێ كو ده‌رگه‌هێ دیالۆگ، هزركرن و شرۆڤه‌كرنێ ل به‌ر كێشه‌یێن تاك و جڤاكى ڤه‌كرین. به‌لێ به‌رى شورەشا پێشه‌سازى سەرهلدەت، زەمینەسازیا هزر و دیالۆگێ ب ڕێكا زانستێ ڕه‌خنه‌ى شیا زانستێ ئه‌خلاقى دروست کەت و ب ڤى ڕه‌نگى مرۆڤێ كه‌ڤنار هه‌ولدا گوهه‌رین و نویبوونێ د زمان و ئاستێ خوه یێ گه‌هشتن د ئازادیێ دا به‌رهه‌م بینیت و پیشەسازى بوو ڤەکرنا دەرگەهێن پیشەکرنا ئەقل و تێگەهشتنێن وى یێن ژیانێ.
داکو ئەم باشتر د زمانێ ڕۆشنگەریێ بگەهین، داخوازم ڤان پرسیارێن جەوهەرى ئاراستەى هزر و بیرێن خواندەڤایێ کورد بکەم: بۆچى کورد نەگەهشتنە وى ئاستى زمانێ خوە د ئاستێ ڕۆشنگەریێ دا ئاراستە کەن؟ ئەرێ کوردان ئاستەنگ هەبوونە یان کێشە هەبوونە؟ ئەرێ کورد وەکو نەتەوە شیاینە بگەهنە وێ قوناغێ، کو خوە ل ئاستێ ڕوشنگەریێ ببینین؟ خالەکا دى گەلۆ ما کوردا هزر کریە کو تولێرانس/لێبوورین و ئاشتى گرنگترە ژ هزرا دەمارگیرى و توندوتیژى و نە قەبوولکرنا هەڤدوو؟ تشتێ ژ هەموویان گرنگتر ئەوە هەر ویستگەهەک ب ناڤێ وەرگرتنا ماف و ئازادیێ گەهشتیە مەمەلەکەتەکا بلند، لەورا مرۆڤ دشێت پرسیارێ ئاسانتر لێ بکەت و بێژیت، گەلۆ کورد ئەگەر ب زمانێ خوە هەول نەدەن خوە بگەهینە کاروانێ ڕوشنگەریا جیهانێ، ئەرێ پا ب چ پاشخانە دێ شێن خوە گەهینە ڤى کاروانى؟ هەروەها ئەرێ کورد، شیاینە ل بەرامبەر بەرسڤا پرسیارا کانت چ ئالتەرناتیڤەکێ تەندروست وەربگرن؟!
ژێدەر و سەرچاوەکان
- دیارە ئالۆزیا زمانى ژ ئالۆزیا بوونێ پەیدا بوویە، دەمێ کو بوون بوویە ئێک پرسێن گرنگێن بوونا فەلسەفى، هەر ل وى دەمى زمانى ژى ئالۆزیا خوە کێشایە ناڤ دروستکرن و بوونا “تیپ و پەیڤ و هەڤوکان” و دگەل وێ سەروەریا زمانى، وەکریە فەلسەفا “ناسنامە و جۆگرافیان” سەردەست ببیت. هەروەکو د خواندنێن دیرۆکا میزوپوتامیایێ دا “محسن ئوسمان” دیار دکەت و بێژیت کو “پەیڤێ” ڕۆلێ “فیشەکێ” ب ئاراستەیا ” زالبوونا زمانێ من، زالبوونا منە ل سەر بوونا تە/یێ دى” گێرایە و ب ڤێ گرنگیێ زمانێن دەردووران ئەم ئێخستینە ژێر دەسەلاتا کولتوورێ داگیرکرنێ”. بنێرە گۆڤارا هاڤیبوون، گوڤارا لێکولینێن کوردى، ژمارە ١٩ـ٢٠ (٢٠٠٨)، محسن ئۆسمان، بەشێ “زمانێ کوردى و یێن دەڤەرێ پێداچوون و هەڤبەرکرن”، ل. ٣٩.
- تێری ئیگڵتۆن، “مارکس و ئازادى” وەرگێران لە فارسى و ئینگلیزى دانا شوانى، چ ١، چاپخانەى حەمدى، سلێمانى (٢٠١٦)، ل. ١٦ـ١٧.
- مارتن هایدیگەر، “بوون و کات” وەرگێران لە دەقى ئینگلیزی د. محەمەد کەمال، (٢٠١٢)، ل. ٢٧٤.
- لۆگۆس پەیڤەکا یوونانییە، ئێکەم دانەرێ دامەزراندنا ڤێ پەیڤێ فیلۆسوفێ گریکا کەڤن هیراکلیتس بوویە. ئەو دەربارەى پەیڤا لۆگۆس دبێژیت: “پێویستە هوین مرۆڤ هەموو بوونا خوە بدەنە ڕامان و ناڤەرۆکا لۆگۆسێ”، ئانکو لۆگۆس ل گۆر هزرا هیراکلیتس “زمانێ ئاخڤتن و نڤیسینێ” بەلێ ل گور هزرا “هایدیگەر” واتە “زمانێ لۆگۆس بنگەهێ هەبوونێ یە” ئانکو ئەو زمانێ دناڤبەرا مرنا واتەیێ دا، بەرگریێ ل بوون و هەبوونا واتەیێ دکەت.
- فریدریش هۆلدەرلین، “نان و شەراب”، وەرگێران ژ دەقێ ئەلمانى دلاوەر قەرەداغى، چ. ١، چاپخانەى تاران، سلێمانى، (٢٠٢٠)، ل. ٧.
- فریدریش هولدەرلین، هەمان ژێدەر، ل. ٨.
- حسن العطار، إيمانويل كانط: فيلسوف التنوير الأكبر.
- https://elaph.com/Web/opinion/2022/02/1463653.html
- أمانويل كانط، شعر وفكر: دراسات في الأدب والفلسفة، الإجابة على سؤال: ما هو التنوير؟ https://www.hindawi.org/books/52615163/13
