ئەم وتارە هەوڵێكی سەرەتاییە بۆ قسەكردن لەسەر بابەتێك كە لە نووسینی كوردستانییان‌دا كەمتر وەك پرسێكی زانستیی گفتوگۆی لەبارەوە كراوە، ئەویش “خۆراكە كوردستانییەكان”ـە وەك بنەمایەكی كولتووریی كە نیشاندەری ئاستی پێگەیشتوویی و هاوسەنگیی نێوان ژینگە و شوێنی نیشتەجێبوون و هۆشیاریی كوردستانیان‌ـە.

ئەم بابەتە كلیلەكانی سەرەتا دەخاتە بەر دەستی لێكۆڵەران بۆ ئەوەی بەدواداچوون لە سەرچاوە نووسراوەكان و تێبینی و پرسیار لەبارەی خۆراكە كوردستانییەكانی كۆن و ئێستا بكەن، هەتا بگەنە ئەوەی كە “خۆراكە كوردستانییەكان” (Kurdistanian Food) لە هەردوو ڕەهەندی مێژوویی و ئێستاییەوە چۆن توانیویەتی ببێتە ڕەنگدانەوەی تایبەتمەندی كولتووری كوردستان و نوێبوونەوە و گۆڕانكارییەكەشی چۆن وەڵامی پێداویستییەكانی مرۆڤی سەردەمی داوەتەوە؟ ئەوەی پێویستە وەك بنەما دابنرێت خۆراكە كوردستانییەكان لە خۆراكی گەلانی تری ناوچەكە جیاوازە، جیاوازییەكەشی لەڕێكەوتەوە نەهاتووە، بەڵكوو بنەما و تێگەیشتن و تێڕوانینی تایبەت بە كوردستانیی هەیە، لەهەمانكاتیشدا خاڵی هاوبەشی لەگەڵ خۆراكی گەلانی تری كیشوەری ئاسیاـدا هەیە.

تیۆریزەكردنی بابەتی خۆراكە كوردستانییەكان

كوردستان، وڵاتێكە دەكەوێتە باشووری ڕۆژئاوای كیشوەری ئاسیا، ئەم نیشتیمانە مێژووەكەی بۆتە گەنجینەی شارستانییەتە دەوڵەمەند و فرەسەرچاوەكەی. خۆراك یەك لە دیاردە كولتوورییەكانی ئەم وڵاتەیە كە تایبەتمەندیی كوردستانیی هەیە، تایبەتمەندییەكەشی لە ڕەهەندی ئایینیی، ئابووریی، فیكری ژن، ژینگە، سەرچاوەی ئاو، كشتوكاڵ، ئاگر و خاك، پێداویستی مرۆڤ، هتد، سەرچاوەی گرتووە.

بۆ قسەكردن لەسەر خۆراكە كوردستانییەكان ئەوا، پێویستە لە ئاستی چێژ، بازاڕ و پێویستیی، زۆرتر ڕۆبچین و قسە لەسەر ئەو پەیوەندییە ڕاستەوخۆیە بكەین كە لە نێوان خۆراك وەك دیاردەیەكی كولتووریی و بنەما فیكرییەكانی كۆمەڵگەی كوردستان بكەین.

خۆراك یەك لە ڕەگەزە سەرەكییەكانی كولتووریی مرۆیی نەتەوەیە، لە هەمانكاتدا ڕەنگدانەوەی تەرزی ژیان و بەها كۆمەڵایەتیی و ئابوورییەكانییەتی، دەكرێت بۆ زیاتر دەرخستنی گرنگیی زانین و تێگەیشتن لە خۆراكە كوردستانییەكان لە ڕەهەندە كارتێكەرەكانییەوە بخوێنرێتەوە و تیۆریزە بكرێت، وەك: ڕەهەندی مرۆڤناسی كولتووری (Cultural Anthropology) ، ڕەهەندی كۆمەڵایەتیی، ژینگەیی، فیكریی، ئابووریی، سیاسی و ئایینیی و تەنانەت فەلسەفییش.

مەبەست لە تیۆریزەكردنی بابەتی خۆراكە كوردستانییەكان ئەوەیە كە، بتوانرێت چەند تیۆرییەك لەم پرسەدا بێتە بەرهەم كە شیاوی جێبەجێكردن بێت، ئەویش بە ئامانجی بەهێزكردنی بنەما كولتوورییەكانی كۆمەڵگەی كوردستان. هیچ نەنگییەكی تێدا نییە، تیۆریزەكردنی بابەتەكە لەپێناوی ئەوەدایە كە زانین، تێگەیشتن، لەبارەی سەرچاوەكانی خۆراكی كوردستان ببنە كارامەیی و گۆڕینی دیدو تێڕوانینمان بە مەبەستی پاراستنی سەرچاوەكانی خۆراك و بەردەوامێتی، پاكێتیی، تەندروستیی، بەهێزیی، زۆربوونی گەرمۆكە، فرەیی، خۆڕاگریی. لەهەمان كاتدا لەگەڵ ئەم بنەما پارێزگارانەدا، بتوانین هەنگاوی سەردەمیانە بنێین بە مەبەستی وەڵامدانەوەی پێداویستییەكانی مرۆڤی هاوچەرخی كوردستان، تاوەکوو بتوانرێت چێژ و خۆشیی و بەها و نرخ و كێبڕكێش فەراهەم بكات.

بۆئەوەی ئەم ئامانجانە بێتە دی، ئەوا زۆر سەرچاوەی فیكریی لە كوردستان بۆ دروستكردنی چەندین تیۆرییە بەردەستن، وەك: ئایینە دێرینەکان و ئێستای كۆمەڵگەی كوردستان و تێڕوانینیان بۆ خۆراك. هەروەها تێڕوانینی ئابوورییانەی خەڵكی كوردستان بۆ خۆراك لە كۆن و ئێستاشدا، لەگەڵ بنەما فیكریی و كردەییەكانی ژن و مامەڵەی ژن (مێ) لەگەڵ خۆراك و بەرهەمهێنانی، سوود وەرگرتن لە ڕۆڵی ناندین (مطبخ)ی كوردستان. جگە لەمانە ئامادەیی ژینگەی كوردستان و سەرچاوەكانی، لەلایەكی ترەوە كشتوكاڵی كوردستان و مرۆڤی دێرین و هاوچەرخی كوردستان، شێوازی ژیانی دێرین و ناوەڕاست و هاوچەرخی كوردستان، ئەمانە تێكڕا كەرەستەی گەورەی فیكریین لەبەردەست بیركەرەوەی كوردستان هەتا بتوانین تیۆری خۆراكە كوردستانییەكان بەرهەم بهێنین.

مەبەست لە تیۆریزەكردن، تێڕوانینی سەرەتاییە بۆ بابەتەكان، ئەویش بە ئامانجی دروستكردنی تیۆرییەیە بۆ جێبەجێكردن و دروستكردنی بیانوو (مبررات) بۆ بابەتەكان هەتا بتوانرێت جێبەجێبكرێت. هەڵبەت لەم بوارەشدا مەبەستەكە ئەوەیە سیاسەت داڕێژەران و بڕیار بەدەستانی سیاسی، لەسەر بنەمای زانستی و تێگەیشتنی پشتبەستوو بە هزرى قووڵیی كوردستانیی ئەو سیاسەتە گشتییانە بخەنە پێش كە ناسنامەی كولتووریی كۆمەڵگەی كوردستان دەپارێزێت، كە بێگومان لە ئێستادا خۆراك لەپێشینەی سیاسەتی سەرجەم سیاسەتمەدارانی جیهاندایە. ناكرێت هەرێمی كوردستان لە ئێستادا سیاسەتی خۆراكە كوردستانییەكان پەیڕەونەكات كە دەبێتە بنەمای پاراستنی تەندروستی هاووڵاتی كوردستان، پاراستنی ژینگە، گەشەپێدانی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، بەهێزبوونی پێگەی ژن و خێزان، دابینكردنی خۆراكی تەندروست و پاك و شیاو.

دووەم: خۆراك، بنەمای كولتووری و ئاستی پێگەیشتن

ئەگەر بە سادەیی پێناسەی خۆراك بكەین بەوەی كە ماددەیەكە مرۆڤ بتوانێت بەكاری بهێنێت، بیخوات یان بیخواتەوە و برسێتیی خۆی پێ پڕ بكاتەوە، ئەوا دەگەینە ئەوەی كە ئەو بنەمایەی كە “ماددە- خۆراك” دیاری دەكات بۆ خواردن و خواردنەوە، تەنها “غەریزە – ڕەمەك”ی برسێتیی نییە، بەڵكوو ئەوەی بەسەر ڕەمەكیشدا زاڵە كولتوورە. هەڵبەتە ئێمە باسی باری ئاوارتە ناكەین كە مرۆڤ لە برسێتیدا پەنا بۆ خواردنی خۆراكی ناتەندروستیش دەبات، بەڵكوو باس لە دۆخی ئاسایی ژیانی مرۆڤ دەكەین.

لێرەوە دەگەینە ئەوەی كە كولتوور وەك بەرهەمی بیرو تێگەیشتن و باوەڕی مرۆڤ هۆكاری یەكلاكەرەوەیە بۆ دیاریكردن و هەڵبژاردنی پێویستییەكان (خۆراك). كەواتە كولتوور بنەمایەكی سەرەكی نیشاندەری ئاستی تێگەیشتن و پێگەیشتوویی كۆمەڵی مرۆییە، یاخود وەك پرۆفیسۆری ئەنترۆپۆلۆجی ئەمریکی کارۆل کونیهان، دەڵێت: “خۆراك ڕەنگدانەوەی بڕێكی زۆر لە دیاردە كۆمەڵایەتییەكانە”. ئەمەش ئەوەمان بۆ ڕووندەكاتەوە كە كۆمەڵگەكان ئاستی پێگەیشتووییان لەڕووی كولتوورییەوە بە ئاستی مامەڵەیان لەگەڵ خۆراك دەپێورێت.

ئەگەر لەڕوانگەی مێژووییەوە لە كۆمەڵگەی كوردستان بڕوانین، ئەوا بەگوێرەی زانستی شوێنەوارناسی و كنە و پشكنینە زانستییەكان، كوردستان لانكەی مرۆڤە سەرەتاییەكانە، ئەم بەڵگەیە ئەگەر بۆ لایەنی كولتووریی بەكاری بهێنین، ئەوا سوودی ئەوەی لێوەردەگرین كە كولتوورەكە بەوەدا دەناسین كە ڕەسەنە و هاوردە نییە، جگە لەوە خۆگونجێنە و داهێنەرە لەگەڵ ژینگە و بارودۆخ، چونكە هەر كۆمەڵگەی كوردستان خۆی خاوەندارێتی كردووە.

لە نموونەی ئەو دیاردە كولتووریانەی كۆمەڵگەی كوردستان كە بۆتە سەرمایەیەكی مرۆیی لە جیهاندا، “ماڵیكردنی گەنم”ـە. پێدەچێت چەمكی “ماڵیكردن” بۆ گەنم، كەمێك نەبیستراو بێت، بەڵام ئەم چەمكە تەواو لەگەڵ ئەم بوارەدا دێتەوە لە كاتێكدا مرۆڤی كوردستان گەنمی لە باوەشی سروشت، چیاكانەوە، هێناوەتە ناو كێڵگە و چاندوویەتی. هەر بۆ خۆی چەمكی “چاند” لە شێوەزاری كوردستانیی، كرمانجی ژوورو دا هاو مانای چەمكی “كولتوور”ـە لە كرمانجی نێوەڕاست دا. ئەمەش بە مانای ئەو كارانە دێت كە مرۆڤ ئەنجامی دەدات. لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دۆزینەوەی ڕەگەزی سەرەكیی خۆراكی زۆرینەی مرۆڤی سەر زەوی كە گەنمە باشەكەی بۆ خەڵكی كوردستان دەگەڕێتەوە، ئەمە جگە لەو خۆراكانەی تر كە لە گردی مێژوویی “یاسین تەپە”ی شارەزوور دۆزراونەتەوە، كە نموونە هەرە دیارەكەیان، فاسۆلیاـیە.

خۆراك، جگە لەوەی پێویستییەكی سەرەكیی ڕۆژانەی مرۆڤە، هاوكات زمانی كولتووریی نەتەوەیە، بۆیە تێكڕای خۆراكە كوردستانییەكان هەر لە مێژەوە هەتا ئێستا، گوزارشتێكی ڕوونە لە ئاستی كولتووری پێگەیشتووی خۆڕاگری نەتەوەی كوردستان.

لە گرنگترین ئەو تایبەتمەندییانەی كە لە خۆراكە كوردستانییەكاندا هەن، ئەمانەن:

یەكەم: سەرچاوەی دەستەبەركراوی، دووبارەبووەی هەیە لە ژینگەی خۆماڵیی كوردستان‌ـەوە.

دووەم: پەسەندكراوی تاك، خێزان، كۆمەڵگە، ئایینەكانە.

سێیەم: شیاوی دروستكردنە لەلایەن هەردوو ڕەگەزەوە، جیاوازیی ڕەگەزیی كارناكاتە سەر هەبوونی.

چوارەم: فرەجۆر و وزەبەخش و نوێبووەیە، بەو مانایەی لەگەڵ وەرزەكانی ساڵدا دەگەڕێتەوە.

پێنجەم: بە گوێرەی كەش و هەوا، سەرچاوەی ئاو، ناوچەی شاخاویی، دەشتایی، دەگۆڕێت.

شەشەم: هاوتا و تەبایە  لەگەڵ وەرزەكانی ساڵدا بۆ گەرما و سەرما و كەشی بەهارە.

حەوتەم: دەتوانرێت دابەش بكرێت بەگوێرەی كات بۆ “پێش ژەم”، “ژەمی سەرەكیی”، “پاش ژەم”، “شەوچەرە”.

هەشتەم: سوودی تەندروستی و پزیشكی هەیە، لەكۆندا لە پزیشكی میللی و لە ئێستاشدا لە پیشەسازیی دەرماندا بەشدارە.

نۆیەم: خۆراكی پیرۆزی ئایینی، تایبەت بە بۆنەكانی تێدایە.

دەیەم: پێكهاتەی خۆراكی كوردستانیی سەرجەم ڕەگەزەكانی هزری كوردستانی، وەك: خاك، ئاو، ئاگر، هەوای تێدایە، تەنانەت لە كوردستاندا “خوێ”ش لە خاكەوە بەرهەم دەهێنرێت.

ئەم تایبەتمەندییانە و چەندینی تریش دەكرێت وەك بنەمای ئاستی پێگەیشتوویی كولتووری كوردستان لێی بڕوانرێت كە لە دایكان و باوكانی دامەزرێنەری كولتووری كوردستان‌ـەوە بۆمان بەجێماوە.

لەلایەكی دیكەوە ئەگەر بە دیدێكی ڕەخنەگرانەوە سەیری دۆخی ئێستای خۆراك لە هەرێمی كوردستان بكەین، ئەوا تیۆریزەكردنی ئەم بابەتە و داڕشتنی سیاسەتی گشتیی كارا لەم بوارەدا لە لاوازبوونی كولتووری كوردستان و بەفیڕۆچوونی زۆری خۆراك دوورمان دەخاتەوە، چونكە بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە 2022 دا هاووڵاتییانی جیهان ڕۆژانە یەك ملیار ژەمە خۆراك بەفیڕۆ دەدەن. هاوکات، بەگوێرەی ڕاپۆرتی ڕێكخراوی (UNDP) كە لەسەر ئاستی عێراق، ئەنجامدراوە، ئەوا عێراق لە پلەی سێیەمی ئەو وڵاتانەیە كە خۆراك تێیدا بەفیڕۆ دەدرێت لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست‌ دا، كە لەمەدا كوردستانیش هاوبەشە. بەجۆرێك بەگوێرەی قسەی لایەنە پەیوەندیدارەكان هەوڵەكانی دووبارە بەكارهێنانەوەی پاشماوەی ماڵان لە ساڵانی ڕابردوودا بەهۆی زۆریی خۆراكیی فڕێدراو لە پاشماوەی ماڵاندا شكستی هێناوە. لە كاتێكدا ژمارەی ئەو خێزانانەی كە لە كوردستان دا لە ئاستێكی خراپی هەژاریدان و ژەمی دروست و گەرمۆكەی پێویستیان بەهۆی هەژارییەوە دەست ناكەوێت ڕێژەیەكی بەرچاوە. بۆیە كاركردن بۆ گۆڕینی كولتوورە هاوردەكان و زیندووكردنەوەی كولتووری كوردستانیی، دەتوانێت سوودێكی گەورە بەم دۆخەی ئێستامان بگەیەنێت.

لە كۆتایی ئەم وتارەدا، هیوادارم دەروازەیەكی بچووكیش بێت بەسەر ئەم پرسە گرنگەدا كردبێتەوە، بەو مەبەستەی كە ئەكادیمیست و خەمخۆرانی كوردستان لەم بوارەدا هەوڵەكانیان بخەنەگەڕ، چونكە  پرسی “خۆراك” وەك بابەتێكی كولتووریی لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی زۆر نزمدایە، بەجۆرێك كە لە ڕووی كولتوورییەوە، دیدگەی كۆمەڵگەی كوردستان و پێگەی خێزان (كابان) بۆ خۆراك، لاوازكراوە و “گارسۆن” و “شێف” جێگەیان گرتۆتەوە، كە ئەم دووانە تەنها ڕەهەندی بازرگانیی و چێژ و لاساییكردنەوە زەق دەكەنەوە، ئەمە جگە لەوەی پایەی ئابووریی خۆراكی كوردستان كە سروشتی كوردستانە، بەهۆی هاوردەكردنی خۆراك و گرنگی پێنەدانی زانستی تەواو لاوازبووە، سەرباری مەترسییە تەندروستییەكان.