کولتورێ تۆندوتیژیێ، ژ ئەنجامێ سەرکوتکرنا هەستان دهێت، ب تایبەتی سەرکوتکرنا هەستێن گوهنێلی، کو ئەڤە تۆندوتیژیێ ب دوو ئالان “دەسەلاتا تۆندوتیژیێ” و “تۆندوتیژیا دەسەلاتێ” بەرهەمدئینیت. هەروها سەرکوتکرنا “ئازادی و خوەشیێ/ هەستان”، دیالێکتیکا تۆندوتیژی و دەسەلاتێ بەرهەمدئینیت. ب ڤێ یەکێ، پرنسیپێن خوەشیێ، د بن لنگێن هشمەندیا تیتال/ دوورهێلی‌ڤە دهێنە پەرچقاندن، ل ڤێرێ ژی دوو رەهندێن “سیاسی و جڤاکی” رۆلی دبینن.
ڤەگەریان بەر ب حەزان بێی هشمەندی و ئەقلانی، ترس ژ کێماسیا هێزا گوهنێلی “کەشێ مەلوول” ئینا ژیانێ و مینا ئەنجام “بێزاریێ تۆندوتیژی” سەردەستکر. ئها ڤێ بێخەمی و بێهیڤیبوونێ، دۆز هنداکر. ئێدی نە تەنێ شۆرشێن سەرکەتی، گوهەرینا سیستەمێ سیاسی و جڤاکی‌نە، بەلکو دەربازی گوهەرینا پێدڤی و بهایێن ئەستاتیکی، مرۆڤاهی و خرۆسکێن مرۆڤی، یاکو دبێژنێ “فەلسەفا ئازادیێ”، کر. لەورا شیلەر “1759 ــ 1805” هزر دکەت، هونەر رێکەکە بۆ ئازادکرنا مرۆڤی و ئافراندنا بهایێ چاکێ مرۆڤاهیێ و بەرهەمئینانا سەربەستیا راسته. هونەر رۆلەکێ باربەرێ دەربرینێ، ژ دیالێکتیک و هشمەندیا جڤاکی بۆ رزگارکرنێ دکەت، چونکو هونەر دکاریت رێک و ئالاڤێن سەرکوتکرن و فەروەریێ کرێت بکەت. ئێدی هونەر ب خوە ژی، ژ لاوازیا مرۆڤی ل هەمبەر ترسا سروشتی و پرسێن ژیانێ پەیدابوویە. لەورا هونەر، هێرشکرنا سەر ترسێ‌یە/ داڤنشی ــ da Vinci. گرێدانا هونەری ب تۆندوتیژیێ‌ڤە، گرێدانا هونەری ب سیاسەتا هشک ڤەیە. بنێرە “هونەر، ئۆل و فەلسەفە” ل ئاسیا رۆژهلات ب تایبەتی، ژێدەر و رۆلەکێ سەرەکیێ پەروەردە و ئاراستەکرنێ بووینە.
سەرۆکانیا هەڤپارا “سروشت و ئازادیێ” ئەستاتیکایە، ئەستاتیکا ب خوە ژی ئازادیا کردارا جیهانا دیاردانە، چونکو دەما “سروشت و گیان” تەڤلیهەڤ دبن، رۆمانسیەت پەیدا دبیت، یاکو نۆڤالیس ــ Novalis ب “رێکا رۆمانسیەتا تێگەهشتنا جیهانێ” ب ناڤ دکەت. ژ بەر هندێ دڤێت بەرا هەر تشتی، پرۆژێ مۆدێرنیزمێ گرێدایی ئازادیا هزر و نێرینان بیت، چونکو ئازادی رەهندەکێ کوورێ مۆدێرنیزمێ‌یە. گرینگترین ساخلەتێن باژارڤانی و مۆدێرنیزمێ ژی، ئازادیا مرۆڤی ل ژێر سیستەمێ دەسەلاتداریا قانوونێ بیت/ هیوم ــ Hume.
شیلەر دبێژیت، هونەر وەک ئەقلەکێ گەهێنەر، د “دەولەتا هونەری” دا دهێتە بجهئینان، چونکو هەستێن هونەری، گرێدایی “کریارا بلندا ئەقلی‌نە”. دڤێت مرۆڤ هونەری وەک گەوهەریا بوونێ فام بکەت، چونکو بوویەرەکا سەرەکی و ئافرێنەرا هەبوونێ‌یە، کو ئەڤە ب خوە ژی پرسا بوونێ‌یە. ب ڤێ یەکێ، لاوازبوونا هونەر و ئەدەبی، هەستێن ئەستاتیکا ل نک خەلکی هەژارکرینە، لەورا هێزا رەق سەردەستی هەر تشتی بوویە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، نیتشە دبێژیت: “ئارگومێنتێن هەبوونا گەردوون و جیهانێ، تەنێ ژ بەر دیاردا ئەستاتیکانە”.
ئەگەر رێگریا مرۆڤی ژ پێدڤیاتیێ، بۆ چوونا جوانداریێ(*) بهێتەکرن، پا ئەڤ ستەمکاری و بێدادیا د ناڤبەرا مرۆڤان دا دهێتەکرن، دێ هەرا بەردەوام بیت. لەورا ل داویێ، ئەستاتیکا هەڤبەشا ژیانێ هندابوویە! بنێرە جاران جلێن دریای چەڤەنگێن هەژاریێ بوون، بەلێ ئیرۆ جلێن دریای، مۆدێلا هەڤپارا هەژارانە. ئانکو چەوا جاران هونەری تشتێ کرێت جوان دکر، وسا ژی ئیرۆ رەوشا مە تشتێن جوان کرێت دکەت!
دەما مرۆڤ ب رێکا هونەری/ کولتوری، حەزێن خوەیێن گوهنێلی و ئەستاتیکی تێر دکەت، هنگی مرۆڤ ژ پرۆسێسا تۆندوتیژی بدوور دکەڤیت و مرۆڤ ژ یەک رەهندی و پەیکەربوونێ رزگار دبیت. هەروها ئەستاتیکا دکاریت، گێول و تێگەهشتنا ملەتی، ژ تۆندوتیژیێ بگوهێزیتە هەستێن جوانیێ. گوهەرینا رەوشێ، دخوازیتە شۆرشا سیاسی/ جڤاکی، کو مرۆڤی ژ دەسەلاتا رژێمێن یەک رەهندی رزگار دکەت و شۆرشا ئەستاتیکی، کو ئیرۆسێ ژ دەسەلاتا سەرکوتکرنێ رزگار دکەت. ئەڤە ژی، ب هەڤبەندیا هشمەندیێ و شۆرشا دژی بهایێن کەڤنار، کو دبنە کەلەم د رێکا وەرارێ دا دهێنەکرن. ل ڤی چاخی، ئەقل هشیار دبیت و هشمەندی پالدەرێن تێهزرکرنا گوهەرینا دوورهێلی بەردەست دکەت.
ب ئەنجام، هشمەندی و شۆرش ب خوە، کابووسێن ئەقل و دەسەلاتێن کەڤنارن. مرۆڤ دکاریت هندەک سەرهەڤیا بزاڤێن گەلان، د ڤان خالێن خوارێ دا کۆمبکەت:
- تۆندوتیژیا شۆرشێ/ تەڤگەرێن چەپگەر.
- نە تۆندوتیژی/ گاندی.
- دژی تۆندوتیژیێ/ هانا ئارێنت.
- تۆندوتیژیا سەرماداری، كو دەمارگیریا ئیرۆ بەرهەمئینایە.
دیارە مرۆڤ نکاریت بەحسێ شەر و هونەرێ یۆنانی، بێی بەحسکرنا رۆل و کارتێکرنا ئەسکەندەرێ مەزن بکەت، چونکو بوویە هێڤێنێ “ئەفسانە، شانۆ، داستان و ئەدەبی”. ئەسکەندەر ژی، ب رێکا مامۆستایێ خوەیێ مەزن ئەرستۆ گەلەک حەز ژ ئەدەب و هونەری دکر، لەورا هەرتم لبەکا داستانا ئێلیادە دگەل بوو. ئێدی د دیرۆکا درێژا مرۆڤاهیی دا، ئەسکەندەر و ناپۆلیۆنی، رۆل و کارتێکرنەکا مەزن ل سەر خەیال و مژارێن رەوشەنبیریێ هەبوویە. بنێرە سەرکەتنا ناپۆلیۆن ــ Napoleon د شەرێ “ئێنا ــ Iêna/ 1806” ل نەمسا دا، گوهەرینەکا مەزن ئێخستە پرۆسێسا هزر و بیرمەندیا ئورۆپیان، سەرباری بنگەهەک بۆ شۆرشا فرەنسا 1789 ژی دانا(*).
تێبینی:
* من ل ڤێرێ، پەیڤا “جوانداری/ هەستە” ل جهێ ئەستاتیکا بکارئانیە، چونکو پەیڤا “جوانکاری/ کارە”، جهێ “تجمیل” ب ئەرەبی دگریت. هەروها پەیڤا جوانداری، ل سەر مێلۆدیا “ئەڤینداری، ئۆلداری و…”، هاتیە داتراشین.
* ب راستی، پشتی هەوێن ناپۆلیۆن/ 1789 ــ 1801 ل مسرێ و ولاتێن شامێ، بوونە ئەگەرێن رێنیسانسا ئەرەبان، چونکو ب هاتنا ناپۆلیۆنی بۆ مسرێ ئەکادیمیا زانیاری ل مسرێ مینا یا فرەنسیان هاتەدانان، موزەخانە، گرۆپێن شانۆیێ و دوو رۆژنامە، ب زمانێ (ئەرەبی و فرەنسی) هاتنە وەشاندن.
