لە قووڵایی مێژووی نەتەوەی کورد-دا، ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە ٢٥ی سێپتێمبەری ٢٠١٧ وەک ساتەوەختێکی وەرچەرخان و دەرکەوتنی ئیرادەی نەتەوەیی خەڵکی کوردستان خۆی نواند. ئەم ڕووداوە، کە دەکرێت وەک بەرزترین لووتکەی خۆئاگایی نەتەوەیی کورد لە سەدەی بیست و یەکەمدا ناوی لێ ببرێت، نەک تەنها وەک ڕووداوێکی سیاسی کاتیی، بەڵکو وەک پرۆسەیەکی بەردەوامی گۆڕانکاری لە بیر و هۆشیاری نەتەوەیی و نیشتیمانیی کوردستان-دا دەرکەوت. ئەم ڕیفراندۆمە، کە بە بەشداری زۆرینەی خەڵکی باشووری کوردستان بەڕێوە چوو، وەک دەربڕینێکی ڕاستەوخۆی ویستی نەتەوەیی کورد بۆ سەربەخۆیی و دەوڵەتداری، بووە هۆی دروستبوونی شەپۆڵێکی بەرفراوان لە گۆڕانکاری لە ئاستی ناوخۆیی، هەرێمی و نێودەوڵەتیدا. ئەم گۆڕانکارییانە، کە هێشتا دوای حەوت ساڵ بەردەوامن، کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر پێکهاتەی سیاسی، کۆمەڵایەتی و کولتووری کوردستان داناوە. لەم بابەتە شرۆڤەکارییەدا، هەوڵ دەدەین بە شێوەیەکی هەمەلایەنە ئەم ڕووداوە مێژووییە و بەرئەنجامەکانی شی بکەینەوە و کاریگەرییە درێژخایەنەکانی لەسەر پرۆسەی سەربەخۆیی کوردستان هەڵبسەنگێنین.

بۆ تێگەیشتنی قووڵ لە گرنگی و کاریگەری ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، پێویستە سەرەتا سەرنج بدەینە پێشینەی مێژوویی بزووتنەوەی سەربەخۆیی کوردستان. ئەم بزووتنەوەیە کە ڕیشەی لە قووڵایی مێژووی هاوچەرخی کوردستان-دا هەیە، بە درێژایی سەدەی بیستەم لە فۆرم و شێوازی جیاوازدا خۆی دەرخستووە. لە سەرهەڵدانەکانی سمکۆی مەزن، داوودخانی کەڵهوڕ و شێخ مەحموودی حەفید-ەوە لە سەرەتای سەدەی بیستەم، تا دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە شاری مەهاباد لە ١٩٤٦، و دواتر شۆڕشە یەک لە دوای یەکەکانی باشوور و ڕۆژهەڵاتی نیشتیمان هەموویان دەربڕی ئەو ویستە بەردەوامەی خەڵکی کوردستان بوون بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان. بەڵام ئەوەی کە ڕیفراندۆمی ٢٠١٧ی لە هەموو هەوڵەکانی پێشووتر جیا دەکاتەوە، ئەوەیە کە بۆ یەکەم جار لە مێژووی هاوچەرخی کوردستان-دا، خەڵکی کوردستان بە شێوەیەکی دیموکراتی و ڕاستەوخۆ دەنگی پڕ گوتاری ڕاستەقینەی خۆی واتا سەربەخۆیی و بڕیاری دەوڵەتسازی دا. ئەم ڕیفراندۆمە، کە بە زۆرینەی دەنگەکان، بووە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی خەباتی خەڵکی کوردستان-دا و سەرەتای قۆناغێکی نوێ لە پرۆسەی خۆدیاریکردن و سەربەخۆیی کوردستان.

ئەنجامی ڕیفراندۆمەکە، کە تێیدا ٩٢.٧٣٪ی دەنگدەران پشتگیرییان لە سەربەخۆیی کرد، نەک تەنیا دەربڕی ویستی زۆرینەی ڕەهای خەڵکی کوردستان بوو بۆ سەربەخۆیی، بەڵکو بووە هۆی گۆڕانێکی بنەڕەتی لە گوتاری سیاسی و نەتەوەیی خەڵکی کوردستان-دا. ئەم گۆڕانکارییە، کە دەکرێت وەک “وەرچەرخانی گوتاری” (discursive turn) ناوی لێ ببرێت، بووە هۆی بەهێزبوونی گوتاری سەربەخۆیی (independence discourse) و لاوازبوونی گوتارە بندەستیخوازەکان (subordination discourses). لێرەدا، گرنگە تێبگەین کە چۆن ئەم وەرچەرخانە گوتارییە کاریگەریی لەسەر بیرکردنەوە و هەڵوێستی سیاسی و کۆمەڵایەتی خەڵکی کوردستان داناوە. لە ڕوانگەی تیۆری گوتارەوە (discourse theory)، دەکرێت بڵێین کە ڕیفراندۆم بووە هۆی دروستبوونی “نوقتەی دەرزی” (nodal point) ی نوێ لە گوتاری سیاسی کوردستانیی-دا، کە تێیدا چەمکی سەربەخۆیی بووە چەقی سەرەکی و هەموو چەمک و بیرۆکەکانی دیکە لە دەوری ئەم چەمکە سەرەکییە ڕێکخراونەتەوە. ئەم ڕێکخستنەوەیە بووە هۆی ئەوەی کە چەمکەکانی وەک ئۆتۆنۆمی (autonomy)، فیدڕاڵیزم (federalism) و کۆنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک (democratic confederalism)، کە پێشتر وەک چارەسەری کێشەی کورد پێشنیاز دەکران، ببنە گوتاری پەراوێز لەنێو جەماوەری کوردستان و جێگەی خۆیان بۆ گوتاری سەربەخۆیی چۆڵ بکەن.

لە لایەکی دیکەوە، ڕیفراندۆم بووە هۆی بەهێزبوونی پێگەی حقووقی (legal status) گوتاری سەربەخۆیی لە بەرامبەر پێگەی دیفاکتۆ (de facto) و ناحقووقی گوتارەکانی دیکە. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە سەربەخۆیی لە دۆخی خەونێکی دوور بگوازرێتەوە بۆ ئامانجێکی یاسایی و ڕەوا کە پشتیوانی جەماوەریی بەرفراوانی هەیە. لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتییەوە، ئەم ڕیفراندۆمە دەکرێت وەک بەڵگەیەکی بەهێز بۆ مافی چارەنووس (self-determination) سەیر بکرێت، کە یەکێکە لە بنەما سەرەکییەکانی یاسای نێودەوڵەتی. هەرچەندە زۆربەی وڵاتان ڕیفراندۆمەکەیان بە فەرمی نەناسی، بەڵام لە ڕووی حقووقییەوە، ئەم ڕیفراندۆمە بووە بەشێک لە مێژووی یاسایی کوردستان و وەک بەڵگەیەکی گرنگ لە داهاتوودا دەکرێت بەکار بهێنرێت. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە لە ڕووی یاساییەوە، تەنیا ڕیفراندۆمێکی دیکە دەتوانێت بڕیاری ئەم ڕیفراندۆمە هەڵبوەشێنێتەوە، کە ئەمەش گرنگی و بەردەوامی کاریگەری یاسایی ئەم ڕووداوە دەردەخات.

دەکرێ ڕیفراندۆم ببێتە هۆی دروستبوونی دەرفەتێکی گرنگ بۆ دامەزراوەسازی (institution-building) لە کوردستان. ئەنجامی ڕیفراندۆم دەکرێت وەک بنەمایەک بۆ دامەزراندنی ئەو دەزگا و دامەزراوانە بەکار بهێنرێت کە بۆ دەوڵەتسازی (state-building) پێویستن. لە گرنگترین ئەم دامەزراوانە دەتوانین ئاماژە بە پێویستی نووسینەوەی یاسای بنەڕەتی یان دەستوور (constitution) و دامەزراندنی ئەنجوومەنی نیشتیمانی (national assembly) بکەین. ئەم پرۆسەیە، کە دەکرێت وەک “دەوڵەتسازی پێش-دەوڵەت” (pre-state state-building) ناوی لێ ببرێت، دەرفەتێکی گرنگە بۆ ئەوەی کوردستان خۆی بۆ قۆناغی دوای سەربەخۆیی ئامادە بکات. لێرەدا، گرنگە وانە لە ئەزموونی وڵاتانی دیکە وەربگیرێت، بە تایبەت ئەزموونی نەرویج لە نووسینەوەی یاسای بنەڕەتی یان دەستوور و دامەزراندنی دەوڵەت. ئەزموونی نەرویج، کە لە ١٨١٤ سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند و بۆ ماوەی نزیکەی سەد ساڵ لە ژێر یەکێتیی تاجی سوێد-دا مایەوە، دەتوانێت وەک نموونەیەکی بەسوود بۆ کوردستان سەیر بکرێت. بەتایبەت شێوازی نووسینەوەی یاسای بنەڕەتی و دامەزراندنی دامەزراوە دیموکراتییەکان لە نەرویج، کە بووە هۆی ئەوەی ئەم وڵاتە بتوانێت پێش ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی تەواو لە ١٩٠٥، بناغەیەکی بەهێز بۆ دەوڵەتی داهاتووی خۆی دابمەزرێنێت.

یەکێک لە گرنگترین بەرئەنجامەکانی ڕیفراندۆم، سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی کوردستانیی (Kurdistani nationalism) وەک گوتارێکی دیجۆر (de jure discourse) بوو. ئەم فۆرمە نوێیە لە ناسیۆنالیزم، کە دەکرێت وەک بەرزترین قۆناغی گەشەسەندنی هۆشیاریی خەڵکی کوردستان سەیر بکرێت. ئەم گوتارە خاوەنی تایبەتمەندیگەلێکە کە جیای دەکاتەوە لە فۆرمەکانی پێشووی ناسیۆنالیزمی کوردی. لەم ناسیۆنالیزمە نوێیەدا، دوو چەمکی سەرەکی خۆیان دەردەخەن: بوومخوازی (territorialism) و سەروەریخوازی (sovereigntism). بوومخوازی جەخت لەسەر گرنگی خاک و سنووری جوگرافی کوردستان دەکاتەوە و کوردستان وەک یەکەیەکی جوگرافی یەکپارچە دەبینێت، نەک تەنها وەک چەمکێکی کولتووری یان ئیتنیکی. سەروەریخوازی، لە لایەکی دیکەوە، جەخت لەسەر پێویستی دەسەڵاتی سیاسی سەربەخۆ و کۆنتڕۆڵی تەواوی کوردستان بەسەر سەرچاوە و بڕیارە سیاسییەکانی خۆیدا دەکاتەوە. ئەم دوو چەمکە پێکەوە بناغەی فکری و فەلسەفی ناسیۆنالیزمی کوردستانی پێک دەهێنن و ڕێگە بۆ تێگەیشتنێکی نوێ لە چەمکی نەتەوە و دەوڵەت لە کۆنتێکستی کوردستاندا دەکەنەوە. لە ڕوانگەی ئەم ناسیۆنالیزمە نوێیەوە، سەربەخۆیی نەک تەنها وەک مافێک، بەڵکو وەک پێویستییەکی مێژوویی و ئۆنتۆلۆژی بۆ بەدیهاتنی پڕاوپڕی بوونایەتیی کوردی وەک کۆڵەکەی نەتەوەیی کوردستان وەک وڵات دەبینرێت. ئەم تێگەیشتنە نوێیە بووە هۆی گۆڕانێکی بنەڕەتی لە شێوازی بیرکردنەوەی سیاسی و ستراتیجی خەباتی جەماوەری کوردستان، بە جۆرێک کە چیتر چارەسەرییە دیکەییەکان وەک ئۆتۆنۆمی یان فیدڕاڵیزم وەک ئامانجی سیاسی نابینرێن، بەڵکو تەنها وەک چارەسەریی کاتیی یان هەوڵی بندەستیخوازانە بۆ دوورخستنەوەی کوردستان لە سەربەخۆیی سەیر دەکرێن.

پەیوەندی نێوان ناسیۆنالیزمی کوردستانی و پرۆسەی دەوڵەتسازی یەکێکە لە گرنگترین لایەنەکانی ئەم گۆڕانکارییە فکری و سیاسییەی دوای ڕیفراندۆم. لێرەدا، دەبینین کە چۆن ئەم ناسیۆنالیزمە نوێیە وەک هێزێکی بزوێنەر و ڕێکخەر بۆ پرۆسەی دەوڵەتسازی کار دەکات. لە ڕوانگەی تیۆری دەوڵەتسازییەوە، دەکرێت بڵێین کە ناسیۆنالیزمی کوردستانی ئەو چوارچێوە فکری و ئایدیۆلۆجییە پێک دەهێنێت کە تێیدا پرۆسەی دەوڵەتسازی واتا و ئاراستەی خۆی وەردەگرێت. بە واتایەکی دیکە، ئەم ناسیۆنالیزمە نوێیە نەک تەنها وەک هێزێکی هاندەر بۆ دەوڵەتسازی کار دەکات، بەڵکو هاوکات فۆرم و ناوەڕۆکی ئەو دەوڵەتەش دیاری دەکات کە کورد هەوڵی دامەزراندنی دەدات. بۆ نموونە، جەختکردنەوەی ناسیۆنالیزمی کوردستانی لەسەر بوومخوازی و سەروەریخوازی، ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر شێوازی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە، سیاسەتی ئابووری و تەنانەت شێوازی بەڕێوەبردنی ناوخۆیی ئەو دەوڵەتە داهاتووە دادەنێت کە کوردستانیان هەوڵی دامەزراندنی دەدەن. بۆیە، دەکرێت بڵێین کە ڕیفراندۆم نەک تەنها بووە هۆی بەهێزبوونی خواستی سەربەخۆیی، بەڵکو هاوکات بووە هۆی دروستبوونی تێگەیشتنێکی نوێ و قووڵتر لە چۆنیەتی دامەزراندن و بەڕێوەبردنی دەوڵەتی داهاتووی کوردستان.

سەرەڕای ئەم دەسکەوتە گرنگانەی ڕیفراندۆم، پێویستە سەرنج بدەینە ئەو بەربەست و ئاستەنگانەش کە دوای ڕیفراندۆم سەریان هەڵدا و بوونە هۆی پاشەکشێی کاتیی لە پرۆسەی سەربەخۆیی کوردستان. یەکێک لە گرنگترین ئەم بەربەستانە، هێرشی سەربازی و سیاسی داگیرکەرانی عێراقی و دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی پرۆکسییەکانی ئێرانی بوو کە لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دا ڕوویدا. ئەم هێرشە، کە بووە هۆی داگیرکردنەوەی بەشێکی بەرچاو لە خاکی کوردستان لە لایەن داگیرکەری عێراقییەوە، کاریگەرییەکی نەرێنی قووڵی لەسەر پرۆسەی سەربەخۆیی دانا. لێرەدا، پێویستە بە قووڵی ئەم ڕووداوە شی بکەینەوە و کاریگەرییەکانی لەسەر پرۆسەی سەربەخۆیی هەڵبسەنگێنین. لە ڕوانگەی تیۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانەوە، دەکرێت ئەم هێرشە وەک نموونەیەکی بەرچاو لە سیاسەتی هێز (power politics) و ڕیالیزمی سیاسی (political realism) سەیر بکرێت، کە تێیدا دەوڵەتان بە تایبەت داگیرکەران بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان و گەیشتن بە ئامانجی داگیرکەرانەیان ئامادەن پەنا بۆ هێزی سەربازیی و هێرشی لەشکریی ببەن. ئەم ڕووداوە هەروەها دەریخست کە چۆن سیستەمی نێودەوڵەتی هێشتا بە شێوەیەکی بنەڕەتی لەسەر بنەمای دەوڵەت-نەتەوە (nation-state) دامەزراوە و هێشتا ئامادە نییە بە ئاسانی قبووڵی دروستبوونی دەوڵەتی نوێ بکات، بەتایبەت لە ناوچەیەکی هەستیار و ستراتیجی وەک ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەروەها، ئەم ڕووداوە دەریخست کە چۆن بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی وڵاتانی زلهێز و هێزە هەرێمییەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر چارەنووسی گەلانی بێدەوڵەت دابنێن.

لە لایەکی دیکەوە، ڕۆڵی کۆمپانیا جیهانی و ناوچەییەکان لە پاشەکشێی بەرەنجامەکانی ڕیفراندۆم فاکتەرێکی گرنگی دیکە بوو کە پێویستە بە وردی شی بکرێتەوە. لێرەدا، دەبینین کە چۆن بەرژەوەندییە ئابوورییەکان، بەتایبەت لە بواری وزە و نەوتدا، کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر هەڵوێستی وڵاتان و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بەرامبەر بە پرسی سەربەخۆیی کوردستان هەبوو. بۆ نموونە، هەڵوێستی نەرێنی تورکیا و ئێران بەرامبەر بە ڕیفراندۆم، کە بووە هۆی داخستنی سنوورەکان و گەمارۆی ئابووری، بەشێکی بەرچاوی پەیوەندی بە بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی ئەم وڵاتانەوە هەبوو لە کوردستان و عێراق-دا. هەروەها، هەڵوێستی دوودڵی کۆمپانیا نەوتییە گەورەکانی جیهان، وەک ئێکسۆن مۆبیل و شێڵ، بەرامبەر بە سەربەخۆیی کوردستان، نیشاندەری ئەو ڕاستییە بوو کە چۆن بەرژەوەندییە ئابوورییەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر پرۆسە سیاسییەکان دابنێن. ئەم فاکتەرانە، کە دەکرێت لە چوارچێوەی تیۆری پاشکۆیی (dependency theory) و ئیمپریالیزمی نوێ (neo-imperialism) شی بکرێنەوە، دەریانخست کە چۆن سیستەمی ئابووری جیهانی و بەرژەوەندییە ئابوورییەکان دەتوانن ببنە بەربەستێکی گەورە لە بەردەم خواستی سیاسی نەتەوەکان بۆ سەربەخۆیی. بۆیە، یەکێک لە گرنگترین وانەکانی دوای ڕیفراندۆم بۆ بزووتنەوەی سەربەخۆیی کوردستان ئەوە بوو کە پێویستە ستراتیجییەکی وردی ئابووری و دیپلۆماسی داڕێژرێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم فاکتەرە ئاڵۆزانەی سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئابووری جیهانی.

هەڵسەنگاندنی ڕۆڵی ڕێبەرایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان لە بەڕێوەبردنی قۆناغی دوای ڕیفراندۆم یەکێکی دیکەیە لەو خاڵە گرنگانەی کە پێویستە بە وردی شی بکرێتەوە. لێرەدا، دەبینین کە چۆن سەرکردایەتی سیاسی کوردستان لە بەڕێوەبردنی ئەو قەیرانە سیاسی و دیپلۆماسییەی کە دوای ڕیفراندۆم سەری هەڵدا، کەوتە بەر ڕەخنەی توند. یەکێک لە گرنگترین ڕەخنەکان ئەوە بوو کە سەرکردایەتی سیاسی نەیتوانی پێشبینی ئەو کاردانەوە توندانە بکات کە لە لایەن عێراق و وڵاتانی ناوچەکەوە دەرکەوتن. لە ڕوانگەی تیۆری بڕیاردان لە سیاسەتی دەرەوەدا (foreign policy decision making theory)، دەکرێت بڵێین کە سەرکردایەتی کورد تووشی چەند هەڵەیەکی ستراتیجی بوو لە هەڵسەنگاندنی دۆخی ناوچەیی و نێودەوڵەتی. بۆ نموونە، زێدەبایەخدان بە پشتگیری وڵاتانی ڕۆژئاوا، بەتایبەت ئەمریکا، هاوکات، کەمبایەخدان بە کاریگەریی و توانای کاردانەوەی داگیرکەرانی وەک عێراق و ئێران و تورکیا، یەکێک بوو لەو هەڵە ستراتیجیانەی کە کاریگەری نەرێنی لەسەر دەرئەنجامی ڕیفراندۆم دانا. هەروەها، نەبوونی ستراتیجییەکی ڕوون و یەکگرتوو لە نێوان هێزە سیاسییەکانی کوردستان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دۆخی دوای ڕیفراندۆم، بووە هۆی دروستبوونی کەلێنێکی گەورە لە نێوان ئەنجامی ڕیفراندۆم و توانای بەدیهێنانی ئەو ئەنجامە لە کەتواری سیاسیدا. ئەم دۆخە، کە دەکرێت وەک “کەلێنی نێوان ویست و توانا” (gap between will and capability) ناوی لێ ببرێت، یەکێک بوو لە گەورەترین ئاستەنگەکانی بەردەم پرۆسەی سەربەخۆیی کوردستان دوای ڕیفراندۆم.

لە لایەکی دیکەوە، پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە سەرەڕای ئەم کەموکوڕییانە، ڕێبەرایەتی سیاسی کوردستان توانی لە هەندێک بواردا بە شێوەیەکی جۆرێک مامەڵە لەگەڵ دۆخی دوای ڕیفراندۆم بکات و پەیوەندییەکان لەگەڵ داگیرکەری عێراقی ئاسایی بکرێتەوە و هەنگاو بەرەو چارەسەرکردنی هەندێک لە کێشە هەڵپەسێردراوەکان هەڵگرێت و هەرێم لە کەوتنی یەکجاری ڕزگار بکات. هەروەها، لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، سەرەڕای فشارە زۆرەکان، توانرا پەیوەندییەکان لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان بپارێزرێت و تەنانەت لە هەندێک بواردا پەرە پێ بدرێت. ئەم خاڵانە نیشان دەدەن کە چۆن سەرکردایەتی سیاسی کوردستان، سەرەڕای هەموو کەموکوڕییەکان، توانیویەتی تاڕادەیەک خۆی لەگەڵ دۆخی نوێی دوای ڕیفراندۆم بگونجێنێت و هەوڵی پاراستنی هەرێم کە داگیرکرانەوەی چەکداریی داگیرکەری عێراقی ڕزگار بکات بدات، هەرچەند ئەمە نەک دەسکەوت بەڵکو پاشەکشە بە هەژمار دێت.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ڕیفراندۆم، سەرەڕای هەموو ئەو ئاستەنگ و بەربەستانەی کە دوای ئەنجامدانی هاتنە پێشەوە، کاریگەرییەکی قووڵ و درێژخایەنی لەسەر بیر و هۆشیاری نەتەوەیی کورد بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دانا. ئەم کاریگەرییە، کە دەکرێت وەک “وەرچەرخانی هۆشیاری نەتەوەیی” (national consciousness shift) ناوی لێ ببرێت، بووە هۆی گۆڕانێکی بنەڕەتی لە شێوازی بیرکردنەوەی خەڵکی کوردستان سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی و پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی داگیرکەر. لە ڕوانگەی دەروونناسی کۆمەڵایەتییەوە (social psychology)، دەکرێت بڵێین کە ڕیفراندۆم بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی خۆباوەڕی و متمانەبەخۆبوون لە نێو کۆمەڵگەی کوردستان-دا. ئەم هەستە، کە پێشتر بە هۆی سەرکوت و داگیرکاریی درێژخایەنەوە تا ڕادەیەکی زۆر لاواز ببوو، لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە دووبارە بووژایەوە و بووە هۆی دروستبوونی تێگەیشتنێکی نوێ لە توانا و دەرفەتەکانی کوردستانیان. ئەم گۆڕانکارییە لە هۆشیاریی نەتەوەییدا، هەرچەندە لە ئاستی سیاسی و دیپلۆماسیدا نەیتوانی دەستبەجێ کاریگەریی ڕاستەوخۆی هەبێت، بەڵام لە ئاستی کۆمەڵایەتی و کولتوورییدا بووە هۆی دروستبوونی شەپۆڵێکی بەرفراوان لە چالاکی و داهێنان کە ئامانجی سەرەکییان بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی و ئامادەکاری بۆ قۆناغی داهاتووی خەباتی سەربەخۆیی بوو.

یەکێک لە گرنگترین دەرکەوتەکانی ئەم وەرچەرخانە لە هۆشیاریی نەتەوەییدا، گۆڕانی شێوازی خەبات و بەرخۆدان لە کوردستان بوو. دوای ڕیفراندۆم، بینیمان کە چۆن فۆرمە جۆراوجۆرەکانی خۆڕاگریی نەتەوەیی زیاتر پەرەیان سەند و بوونە بەشێکی گرنگ لە ستراتیجی گوتارسازی سەربەخۆیی. ئەم گۆڕانکارییە، کە دەکرێت وەک “وەرچەرخان لە بەرخۆدان وەک فۆرمی خەبات خۆزیندووهێلانەوە بۆ خۆڕاگری وەک فۆرمی کارای پێکنەریی” (shift from resistance to resilience) ناوی لێ ببرێت، نیشاندەری ئەو ڕاستییە بوو کە چۆن ڕیفراندۆم بووە یەکێک لە چوارچێوە گرینگەکانی دروستبوونی تێگەیشتنێکی نوێ لە چەمکی خەبات و خۆڕاگریی لە کوردستان. لەم تێگەیشتنە نوێیەدا، جەخت لەسەر گرنگی بەکارهێنانی ئامرازە نەرمەکانی خەبات، وەک هزروبیر، مەعریفە، گوتار، زانست و پەروەردە، هونەر، ئەدەبیات و میدیا دەکرایەوە وەک ئامرازگه‌لی بنەماریی بۆ دامەزراوەسازیی بۆ بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی و خاوەندارییەتی لە کوردستان وەک وڵات و کورد وەک نەتەوە. ئەم گۆڕانکارییە لە ستراتیجی خەباتدا، سەرەڕای ئەوەی کە لە کورتماوەدا نەیتوانی گۆڕانکاری سیاسی گەورە بەدی بهێنێت، بەڵام لە درێژماوەدا بووە هۆی دروستبوونی بنەمایەکی بەهێز بۆ بەردەوامی خەباتی نەتەوەیی و پاراستنی دەسکەوتەکانی ڕیفراندۆم.

لە لایەکی دیکەوە، گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ڕیفراندۆم کاریگەری قووڵی لەسەر پەیوەندی نێوان بەشە جیاوازەکانی کوردستان دانا. ئەم کاریگەرییە، کە دەکرێت وەک “یەکگرتنەوەی نەتەوەیی” (national reunification) ناوی لێ ببرێت، بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی هاوچارەنووسی و یەکڕیزیی لە نێوان کوردستانیانی سەرانسەری کوردستان. لە ڕوانگەی سۆسیۆلۆجییەوە، دەکرێت بڵێین کە ڕیفراندۆم بووە هۆی بەهێزبوونی “خودی کۆیی” (collective self) لە نێو خەڵکی کوردستان-دا. ئەم خودە کۆییە، کە پێشتر بە هۆی دابەشبوونی جوگرافی و سیاسی کوردستان-ەوە تا پڕ لە بەربەست و ئاستەنگ ببوو، لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە دووبارە بووژایەوە و بووە هۆی دروستبوونی هەستێکی بەهێزتر لە یەکبوون و یەکپارچەیی نەتەوەیی. ئەم بەهێزبوونەی خودی کۆیی، سەرەڕای هەموو ئەو بەربەست و ئاستەنگانەی کە لە لایەن دەوڵەتە داگیرکەرەکانەوە دروست کران، بووە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە پەیوەندی، هاوکاری و هاوپشتی لە نێوان بەشە جیاوازەکانی کوردستان، کە جیا لەوەی بوارەکانی کولتووری، ئەدەبی و هونەری دەگرێتەوە، بێوچان هەوڵی ڕێکخراو شازی سەرانسەریی کوردستانی لە زۆر لاوە دەبینرێت. ئەم دۆخە نوێیە، کە دەکرێت وەک “یەکگرتنەوەی نیشتیمانی” (patriotic reunification) ناوی لێ ببرێت، بووە هۆی دروستبوونی کەشێکی نوێی بۆ یەکتردۆزینەوەی کوردستانی کە تێیدا ناسنامەی نەتەوەیی کوردستان بە شێوەیەکی بەهێزتر و یەکگرتووتر خۆی دەردەبڕی. ئەم یەکگرتنەوە کولتوورییە، کە دەکرێت وەک یەکێک لە گرنگترین بەرئەنجامە درێژخایەنەکانی ڕیفراندۆم سەیر بکرێت، بووە هۆی دروستبوونی بنەمایەکی بەهێز بۆ بەردەوامی خەباتی نەتەوەیی و پاراستنی دەسکەوتە گوتارییەکانی ڕیفراندۆم، تەنانەت لە کاتی پاشەکشێی سیاسی و دیپلۆماسیدا.

لە ڕوانگەی تیۆری ناسنامەی کۆمەڵایەتی (social identity theory)، دەکرێت بڵێین کە ڕیفراندۆم بووە هۆی بەهێزبوونی “ناسنامەی نێوگرووپ” (ingroup identity) لە نێو خەڵکی کوردستان-دا. ئەم بەهێزبوونەی ناسنامەی نێوگرووپ، کە بە شێوەیەکی سروشتی لە دۆخی ململانێ و بەرەنگاریدا ڕوو دەدات، لە حاڵەتی کورد و کوردستان-دا بووە هۆی دروستبوونی هەستێکی بەهێزتر لە یەکبوون و هاوچارەنووسی. ئەم دۆخە، کە دەکرێت وەک “یەکگرتنەوەی دەروونی” (psychological reunification) ناوی لێ ببرێت، بووە سەرەتای دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە پەیوەندی، هاوکاری و هاوپشتی لە نێوان تاکەکان و گرووپە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی کوردستان. ئەم هاوکاری و هاوپشتییە، کە لە فۆرمی جۆراوجۆری وەک پشتیوانی دارایی، هاوکاری کولتووری و پشتگیری سیاسی خۆی دەردەخست، بووە دەسپێکە بەهێزبوونی توانای بەرەنگاری و خۆڕاگری کۆمەڵگەی کوردستان لە بەرامبەر تین و هەڕەشە دەرەکییەکاندا.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ڕیفراندۆم کاریگەریی قووڵی لەسەر گۆڕینی پێگەی ژنان لە کۆمەڵگە و خەباتی نەتەوەیی کوردستان-دا دانا. ئەم گۆڕانکارییە، کە دەکرێت وەک “زیندوبوونەوەی نەتەوەیی ژنان” (nationalist female revival) ناوی لێ ببرێت، بووە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە بەشداری سیاسی و کۆمەڵایەتی ژنان وەک بکەرێکی سیاسی و بنیاتنەر لە کوردستان کە دەکرێ بڵێین ڕیفراندۆم بووە هۆی دروستبوونی خولێکی نەتەوە بنیاتنەر لەلای ژنانی کوردستان تاوەکوو ڕۆڵێکی چالاکتر و کاریگەرتر لە پرۆسەی نەتەوەسازی و دەوڵەتسازیدا بگێڕن. ئەم بەشدارییە چالاکە، کە لە بوارە جیاوازەکانی وەک خۆپێگەیاندن لە زانستدا، گوتارسازی، سیاسەت، ئابووری، کولتوور و کۆمەڵایەتیدا خۆی دەردەخست، بووە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە ناسیۆنالیزمی کوردستانی کە تێیدا پرسی ژنان لە پرسی مافخوازی سەرووتر ڕۆیشتووە و دەگاتە بەشداری لە بنیاتنانی ئەو ژێرخان و دەزگا سیاسییانەی کە ماف دەنووسنەوە و تەفسیری دەکەن. ئەم تێکەڵبوونەی ژنان و پرسی نەتەوەیی بووە هۆی دروستبوونی دینامیکێکی نوێ لە خەباتی نەتەوەیی کوردستان کە تێیدا ڕزگاریی نەتەوەیی بەبێ ژن وەک سازە، پێکنەر و بنیاتنەر وێنا ناکرێت.

لە لایەکی دیکەوە، گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ڕیفراندۆم کاریگەریی بەرچاوی لەسەر پەیوەندی نێوان نەوەکانی کۆمەڵگەی کوردستان دانا. ئەم کاریگەرییە وەک “پردی نەوەکان” (generational bridge) دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە دیالۆگ و هاوکاری لە نێوان نەوە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی کوردستان هاتۆتە ئاراوە کە ڕوانگەی سۆسیۆلۆجیای نەوەکانەوە (sociology of generations)، ژێرخانێکی بۆ  “ئەزموونی هاوبەشی نەوەیی” (shared generational experience) کە تێیدا نەوە جیاوازەکان، سەرەڕای جیاوازی لە بیرکردنەوە و شێوازی ژیان، لەسەر ئامانجێکی هاوبەش کە سەربەخۆیی کوردستان بوو، یەکیان گرتەوە و ئەمە لە شۆڕشی ژینادا گەیشتە لوتکە. ئەم یەکگرتنەوەیە، کە دەکرێت وەک “هاوپەیمانی نەوەکان” (generational alliance) ناوی لێ ببرێت، بووە هۆی دروستبوونی هێزێکی گەورەی جەماوەریی کە لە شەقامە خرۆشاوەکاندا پیشانی دا کە دینامیزمی بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگ و بەربەستەکانی بەردەم سەربەخۆیی هەیە.

لە ڕووی ئابوورییەوە، سەرەڕای ئەو تین و گەمارۆیانەی کە دوای ڕیفراندۆم خرانە سەر هەرێم و کوردستان بەگشتی، بەڵام ئەم ڕووداوە بووە هۆی دروستبوونی هەستێکی نوێ لە خۆبەخشین و هاوکاری ئابووری لە نێو کۆمەڵگەی کوردستان کە لە بوومەلەرزەی کرماشان و لافاوی لوڕستان و بوومەلەرزەی کوتوڵ و زۆر نموونەی دیکە خۆی پێشان دا. ئەم دۆخە، کە دەکرێت وەک “خۆبژیویی خۆڕاگرانە” (resilient self-sufficiency) ناوی لێ بنرێت، بووە هۆی سەرهەڵدانی فۆرمێکی نوێ لە ئابووری جەماوەریی نەتەوەیی کە تێیدا جەخت لەسەر بەکارهێنانی سەرچاوە خۆماڵییەکان و هەروەزیی جەماوەریی دەکرایەوە. ئەم گۆڕانکارییە لە بیرکردنەوەی ئابووری جەماوەریی خۆڕاگرانەدا، کە لە ژێر کاریگەریی ڕۆحی نەتەوەیی بەهێزکراوی دوای ڕیفراندۆم سەری هەڵدا، بووە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە ئابووری خۆڕاگری (resilient economy) کە تێیدا هەوڵ دەدرا سەرەڕای هەموو تینهێنان و گەمارۆکان، ژێرزەمینی ئابووری جەماوەریی کوردستان بپارێزرێت و تەنانەت پەرەی پێ بدرێت. ئەم فۆرمە لە ئابووری، کە لەسەر بنەمای هەروەز، خۆبەخشین و هاوکاری کۆمەڵایەتی و جووڵە و خرۆشی جەماوەریی دامەزرابوو، بووە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە هاوپشتی نەتەوەیی کە تێیدا بەرژەوەندی گشتی لەسەرووی بەرژەوەندی تاکەکەسییەوە دادەنرا.

لە بواری پەروەردە و فێرکردندا، ڕیفراندۆم بووە چوارچێوەیەک بۆ دروستبوونی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە شێوازی بیرکردنەوە و ناوەڕۆکی پەروەردەی نەتەوەیی لە کوردستان کە دەکرێت وەک “شۆڕشی پەروەردەیی” (educational revolution) بووە هۆکاری دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە پەروەردە کە تێیدا جەخت لەسەر بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی، فێرکردنی مێژووی ڕاستەقینەی کوردستان و پەرەپێدانی هەستی نیشتیمانپەروەری لە قووڵایی جەماوەری کوردستان دەکرایەوە. ئەم فۆرمە نوێیە لە پەروەردە، کە دەکرێت وەک “پەروەردەی ڕزگاریدەر” (liberating education) نەوەیەکی نوێ لە گەنجانی پێگەیاند کە خاوەنی هۆشیارییەکی بەرزی نەتەوەیی و تێگەیشتنێکی قووڵ لە مێژوو و کولتووری خۆیان بوون کە وەک “نەوەی ڕیفراندۆم” (referendum generation) بوونە هێزێکی گرنگ بۆ قایمکردنی کۆڵەگەکانی نەتەوەخوازی و گەشەپێدانی تێگەیشتن لە پێداویستییەکانی سەربەخۆیی و زانست و توێژینەوە وەک سەرتۆپی هەموویان.

دەبێ ئاماژە بەوە بکەین کە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، سەرەڕای هەموو ئەو ئاستەنگ و بەربەستانەی کە دوای ئەنجامدانی هاتنە پێشەوە، بووە هۆی دروستبوونی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە بیر و هۆشیاری نیشتیمانیی لە کوردستان. ئەم گۆڕانکارییە، کە دەکرێت وەک “وەرچەرخانی پارادایمی” (paradigm shift) ناوی لێ ببرێت، بووە هۆی دروستبوونی تێگەیشتنێکی نوێ لە چەمکەکانی خاک، وڵات، سەروەریی، نەتەوە، دەوڵەت و سەربەخۆیی لە کوردستان. لەم تێگەیشتنە نوێیەدا، “ئۆنتۆلۆجیای سەروەریی” (ontology of sovereignty) سەنتەری هزری-مەعریفی فامکردنی سەربەخۆیی وەک دۆخی سروشتیبوونی کوردستان، کە پێشتر لە چوارچێوەی چەمکە کلاسیکییە سەرەتاییەکانی ناسیۆنالیزمێکی پێنەگەیشتوو و مافی چارەی خۆنووسین وەک وەگێڕانێکی هەڵە لە چەمکی خۆدیاریکردندا (self-determination) پێناسە دەکرا، لە دوای ڕیفراندۆمەوە گۆڕانێکی بنەڕەتی بەسەردا هات. ئەم گۆڕانکارییە، کە دەکرێت وەک “وەرچەرخانی ئۆنتۆلۆجی” (ontological turn) ببینین بووە هۆی دروستبوونی تێگەیشتنێکی نوێ لە چییەتی سەروەریی و پەیوەندی نێوان نەتەوە و دەوڵەت لە کۆنتێکستی کوردستان-دا. لەم تێگەیشتنە نوێیەدا، سەروەریی چیتر تەنها وەک مافێکی سیاسی یان یاسایی نابینرێت، بەڵکو وەک دۆخێکی بنەڕەتی و سروشتی بوونی کوردستانیی پێناسە دەکرێت. بە واتایەکی دیکە، سەروەریی لە “مافێک کە دەبێت داوا بکرێت” گۆڕا بۆ “دۆخێکی سروشتی کە دەبێت بگەڕێنرێتەوە”. ئەم گۆڕانکارییە لە تێگەیشتن، کە ڕیشەی لە فەلسەفەی بوونگەرایی (existentialism) و فێنۆمێنۆلۆجیادا هەیە، سەرەتای دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە ناسیۆنالیزمی کوردستانییە کە تێیدا سەروەریی نەتەوەیی و نیشتیمانیی نەک تەنها وەک ئامانجێکی سیاسی، بەڵکو وەک پێویستییەکی بوونناسانە (ontological necessity) دەبینرێت.

لە ڕوانگەی ئەم تێگەیشتنە نوێیەوە، دەوڵەت چیتر تەنها وەک دامەزراوەیەکی سیاسی نابینرێت، بەڵکو وەک دەرکەوتەی ماددی و یاسایی بوونی سەربەخۆی کوردستان سەیر دەکرێت. ئەم تێگەیشتنە واتا “ئۆنتۆلۆجیای دەوڵەت” (ontology of state) و جەختکردنەوە لەسەر دەوڵەت نەک تەنها ئامرازێک بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە، بەڵکو شێوازێکی بنەڕەتی بوونی نەتەوە و نیشتیمانە لە جیهاندا. بەم شێوەیە، خەبات بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان لە هەوڵێکی سیاسییەوە گۆڕا بۆ پرۆسەی خۆبەدیهێنانی نەتەوەیی (national self-realization). لەم پرۆسەیەدا، نەتەوەی کورد هەوڵ دەدات نەک تەنها مافە سیاسییەکانی بەدەست بهێنێت، بەڵکو بە تەواوی خۆی وەک بوونێکی سەربەخۆ و خاوەن ئیرادە لە جیهاندا بسەلمێنێت.

ئەم گۆڕانکارییە لە تێگەیشتن، کاریگەریی قووڵی لەسەر ستراتیجی خەباتی نیشتیمانیی لەناو جەماوەری کوردستان داناوە. لە جیاتی جەختکردنەوە لەسەر “چارەسەرییە کاتیی” و بندەستیخوازانەکان وەک ئۆتۆنۆمی یان فیدڕاڵیزم، ستراتیجی نوێی خەبات جەخت لەسەر دروستکردنی ئەو بنەما ماددی و مەعنەوییانە دەکاتەوە کە بۆ بەدیهێنانی سەروەریی نەتەوەیی پێویستە بە واتای “ستراتیجی بنیاتنانی سەروەریی” (sovereignty-building strategy) ببینرێت کە جەخت لەسەر گرنگی بنخانیترین بنخانی هزریی ناسیۆنالیزمی کوردستانی واتە بوومخوازی و سەروەرییخوازی و دامەزراندنی دەزگاکانی دەوڵەتسازی، واتا دەستوور (یاسای بنەڕەتی)، هەروەها بەهێزکردنی ژێرخانی ئابووری، پەرەپێدانی سیستەمی پەروەردە، بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی و دروستکردنی دامەزراوە سیاسی و یاساییەکان دەکاتەوە کە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ پێویستن.

یەکێک لە گرنگترین بەرئەنجامەکانی ئەم گۆڕانکارییە لە تێگەیشتن، دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە هاووڵاتییبوونە کە دەکرێت وەک “شارۆمەندییەتی پێش-دەوڵەت” (pre-state citizenry) ناوی لێ ببرێت. لەم فۆرمە نوێیەی شارۆمەندییەتی تاکەکانی کۆمەڵگەی کوردستان، سەرەڕای نەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ، خۆیان وەک شارۆمەند و هاووڵاتی بەرپرسیار و ئەمەکناسی کوردستان پێناسە دەکەن و هەست بە بەرپرسیارێتی بەرامبەر بە نیشتیمان و پرۆسەی دەوڵەتسازی دەکەن. ئەم هەستە نوێیەی شارۆمەندییەتی و هاووڵاتییبوون، کە لە ئەنجامی ڕیفراندۆمەوە بەهێزتر بوو، بووەتە هێزێکی گرنگ بۆ بەردەوامی خەباتی سەربەخۆیی و بنیاتنانی ژێرخانە پێویستەکان بۆ دەوڵەتی داهاتووی کوردستان.

لە کۆتاییدا، دەبێ جەخت لەسەر ئەوە بکەینەوە کە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، سەرەڕای هەموو ئەو ئاستەنگ و بەربەستانەی کە دوای ئەنجامدانی هاتنە پێشەوە، بووە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی هاوچەرخی کوردستان-دا کە بووە بە هۆی گۆڕانێکی بنەڕەتی لە شێوازی بیرکردنەوەی نەتەوەیی کورد و نیشتیمانیی کوردستانیی و دروستبوونی تێگەیشتنێکی نوێ لە چەمکەکانی بووم (تێریتۆری)، سەروەریی، نەتەوە، نیشتیمان و دەوڵەت. ئەم گۆڕانکارییە، کە ڕەنگدانەوەی لە هەموو بوارەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی، سیاسی و کولتووری کوردستان-دا هەیە، بووەتە بنەمایەک بۆ قۆناغێکی نوێ لە خەباتی نیشتیمانیی کوردستانیی کە تێیدا سەربەخۆیی نەک تەنها وەک ئامانجێکی سیاسی، بەڵکو وەک پێویستییەکی بوونناسانە و مێژوویی دەبینرێت. هەر بۆیە، دەکرێت بڵێین کە ڕیفراندۆم، سەرەڕای هەموو ئەو پاشەکشێ و سەرکوتانەی کە بەدوایدا هاتن، بەردی بناغەی قۆناغێکی نوێی لە خەباتی ڕزگاریخوازی کوردستانیی داناوە کە کاریگەرییەکانی لە داهاتوودا زیاتر دەردەکەون.