ئیمان محەمەد عوسمان
دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە چارێگە سەدەیەک بەسەر حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان بە بڕوای شارەزایانی بواری متمانەی سیاسی (political trust) دەتوانین پێوانەی ئاست و گۆڕانکارییەکانی متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی یان هەر یەک لە کایەکانی سیستەمەکەی بکرێت. . بەردەوام بوونی قەیرانەکان و کێشە و ناکۆکییەکان کاریگەریی کردۆتە سەر متمانەی هاووڵاتییان بە سیستەم و دەسەڵاتی سیاسی. . بێگومان پەیوەندییەکی بەهێز هەیە لە نێوان متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی لەگەڵ بەشداری سیاسی، بەو پێیەی لە جیهانی ئەمڕۆدا سیستەمی دیموکراسی بۆتە داواکاری زۆربەی گەلانی جیهان. سیستەمی دیموکراسی خۆی لە بەشداری سیاسی تاک و گرووپە جیاوازەکانی کۆمەڵگە دەبینێتەوە لە داڕشتنی سیاسەتە گشتییەکان و حوکمڕانی وڵات. تا ئاستی بەشداری سیاسی بەرزتر بێت متمانەی سیاسی زیاتر دەبێت، پێچەوانەکەشی ڕاستە.
ئەگەر سەرەنج بدەین لە هەرێمی کوردستان ساڵ لەدوای ساڵ متمانەی سیاسی بەرەو لاوازبوون دەڕوات، ئەمەش مەترسییەکی گەورە دروست دەکات لەسەر شەرعیەت و بەشداری سیاسی و ئاسایش و سەقامگیریی هەرێم. هەروەها کاریگەریی نەرێنی کردۆتە سەر گەشەسەندن و لاوازبوونی پەیوەندی هاووڵاتییان بە دەسەڵاتی سیاسی.
ئەوەی لەم بابەتەدا دەمەوێ باسی بکەم دوو پرسی سەرەکیین: یەکەم، متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی هەرێمی کوردستان و کاریگەریی متمانەی سیاسی لەسەر بەشداری سیاسی لە هەرێمی کوردستان. دووەم، بەخێرای باسێکی کورت سەبارەت بە ڕێژەی بەشداری سیاسی هەرێم لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ساڵی ۲۰۲۱ دەخەینە ڕوو وەک نموونەیەک بۆ نیشاندانی کاریگەرییەکانی بەشداری دەنگدەران لەسەر کۆی سیستەم و پرۆسەی سیاسی.
یەکەم، متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی هەرێمی کوردستان
متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی
متمانەی سیاسی یەکێکە لەو پرس و بابەتە گرنگانەی کە هەر لە یۆنانی کۆنەوە بۆتە جێگای بایەخ و گرنگی بیرمەند و فەیلەسوفە سیاسیەکان. بۆ نموونە ئەفلاتون لە گفتوگۆکانی لەگەڵ پرۆتاگۆراس و سیۆدۆسی لە پەراوێزی جەنگی پیلوپۆنسی پرسیاری ئەوە دەخاتە ڕوو “بۆچی متمانەی سیاسی ئەوەندە بۆ کۆمەڵگەی سیاسی گرنگە؟”. لە وەڵامدا سیۆدۆسی پێی وابوو متمانە سەنتەری دیاریکردنی چۆنایەتی/جۆرییەتی دیموکراسی سیاسییە، چونکە ئەندامەکان بەشدار دەبن لە بڕیارەکان بۆ بەرژەوەندی گشتی. دواتر ئەفلاتون لە کێتبی “کۆمار”دا زیاتر بایەخ بە متمانەی سیاسی دەدات. ئەو پێی وایە دەوڵەتی نموونەیی (ئایدیاڵی) لەسەر بنەمای متمانە دادەمەزرێت. دواتر لە سەردەمی ڕۆشنگەری و مۆدێرنە متمانەی سیاسی لای هەر یەک لە تۆماس هۆبز و جۆن لۆک و جان جاک ڕۆسۆ بایەخی زیاتری پێدرا. بەڵام سەبارەت بە متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی ئەو مێژووە کۆن و درێژەی نییە چونکە لەسەردەمی کۆن سیستەمە سیاسییەکان بەو چەشنەی ئێستا نەبوون، وەرگرتنی دەسەڵات لە ڕێگەی زەبر و زەنگ بوو. بۆیە بەلای دەسەڵاتدارانەوە گرنگ نەبوو شەرعیەت و متمانەپێدراوە یان نا بەڵکو ئەوەی گرنگ بوو مانەوەی بوو لە دەسەڵات.
لە ژێر ڕۆشنایی ئەو پاشخانە کورتە ، بۆمان ڕوون بۆوە پێناسەکردنی متمانەی سیاسی وەک هەر چەمکێکی تری سیاسی ئاڵۆزە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازی ڕاو بۆچوونی بیرمەند و توێژەرانی ئەم بوارە. ئێمە لێرەدا بەکورتی و بەڕوونی چەند پێناسەیەکی دیارکراوە دەخەینە ڕوو. متمانەی سیاسی حوکمدانی هاووڵاتییانە بەرامبەر بە سیستەمی سیاسی بەو پێیەی سیستەم ئامرازێکی وەڵامدەرەوەیە و بەردەوام کاردەکات بۆ بەدەستهێنانی مافە ڕەواکانی هاووڵاتییان. هیسرینگتن (Hetherington) پێی وایە متمانەی سیاسی بریتییە لە متمانەی تاکەکەس بە دامەزراوە حوکمییەکان لەسەر بنەمای چاوەڕوانی و ئەدای دامەزراواکان.
کەواتە بە شێوەیەکی گشتی متمانەی سیاسی بریتییە لە دامەزراندنی پەیوەندیەکی بەهێز لە نێوان هاووڵاتییان و سیستەمی سیاسی، ئەرکی ئەم پەیوەندیەش لە ئەستۆی دامەزراوەکان دایە، بەوپێیەی ئەوان وەڵامدەرەوەی داواکارییەکانی هاووڵاتییانن لەبەرامبەردا هاووڵاتییان لە ڕێگەی متمانەدان بە سیستەمی سیاسی پابەندنی ڕێسا و یاسای و پاراستنی ئاسایش و سەقامگیریی وڵات دەبن.
سەبارەت بە سیستەمی سیاسیش، دەیڤید ئیستن، کە بە پێشەنگی شیکردنەوەی سیستەمی سیاسی دادەندرێت، پێناسەی سیستەمی سیاسی کردووە بەوەی بریتییە لەو کارلێکانەی لەناو کۆمەڵگادا ڕوودەدەن و لە ڕێگایانەوە سامانە دەگەمەنەکان (بەهاکان) بەشێوەیەکی دەسەڵاتییانە دابەش دەکرێن. واتا وەزیفەی سەرەکی سیستەمی سیاسی بریتییە لە دابەشکردنی دەسەڵاتییانەی بەهاکان لە کۆمەڵگادا. بەواتایەکی دیکە، پڕۆسەی دروستکردنی بڕیارە پابەندکەرەکانە، ئەو بڕیارانەی کە شتێک دەبەخشن و شتێکی دیکە قەدەغە دەکەن. ئیستن چوارچێوەیەک بۆ شیکردنەوەی سیستەمی سیاسی دەخاتە ڕوو کە خۆی دەبینێتەوە لە تێهاوێشتەکان و دەرهاوێشتەکان، دواتریش تێبینی و سەرنج. بەو پێیەی سیستەم داواکاری هاووڵاتییان وەردەگرێت بەپێی توانا وەڵامی داواکارییەکان دەداتەوە. هەر ئەمەش وا دەکات سیستەم لە جووڵەی بەردەوامدا بێت.
پێکهاتەی سیستەمی سیاسی خۆی لە دامەزراوە فەرمییەکان دەبینێتەوە، کە دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێکردن، دادوەری لەخۆدەگرێت. دامەزراوە نافەرمییەکان کە پارتە سیاسییەکان، میدیا، گرووپەکانی فشار، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لەخۆدەگرێت. کار و ئەدای ئەم دامەزراوانە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەخۆ کار دەکەنە سەر متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی بە تایبەت دوای دەرکەوتنی سیستەمی دیموکراسی و جێگیربوونی بنەماکانی وەک، ئازادی ڕادەربڕین، ئازادی میدیا، دەستاودەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، ڕاوایەتی، هتد. لێرەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە پەیوەندییەکی توند لە نێوان سیستەمی سیاسی و متمانەی سیاسی هەیە، بەجۆرێک نەمانی متمانەی هاووڵاتییان بە دامەزراوەکانی سیستەمی سیاسی شەرعیەتی سیستەمەکە دەخاتە ژێر پرسیارەوە.
متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی لە هەرێمی کوردستان، هۆکار و پاڵنەرەکانی
لە ئێستادا متمانەی سیاسی بابەتێکی گرنگ و پێویستی کۆمەڵگەی کوردستانییە. لەگەڵ ئەوەشدا کەمترین بایەخ و گرنگی پێدراوە بە بەراورد بە بابەتەکانی تر. له کاتێکدا متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی یەکێکە لە فاکتەرە گرنگەکانی گەشەی خێرای ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی. یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی کۆمەڵگەی کوردستان پێکەوەهەڵنەکردنە بەهۆی گومان و دوودڵی و نەبوونی متمانە. ئەمەش بەربەست دروست دەکات لەبەردەم هەڵسەنگاندنی ئەدای سیستەمی سیاسی هەرێمی کوردستان و نەمانی متمانەی هاووڵاتییان بە دامەزراوەکانی وڵات. یەکێکی تر لە کێشە جەوهەرییەکان کە بە درێژای مێژوو کورد پێوەی دەناڵێنێت نەبوونی دەوڵەتی کوردستان-ە کە بۆتە فاکتەرێکی سەرەکی لە نەبوونی متمانە نەک هەر لە نێوان دەسەڵاتدارن و هاووڵاتییان بەڵکو لە نێوان خودی دەسەڵاتداران. هەروەها بەردەوام بوونی قەیرانە ئابووری و سیاسییەکان بوونەتە فاکتەرەکی تری کەمبوونەوەی متمانەی سیاسی.
بۆ ئەوەى متمانەى سياسى دروست بێت، چەند خاڵێکى گرنگ هەن لەنێوان هاووڵاتییان و حکومەت، ئەو متمانەیەش بەو ئاسانییە دروست نابێت، بەڵکو پێویستە دەوڵەت و دامەزراوەکانى کارى جدى لەسەر بکەن، بەمەبەستى بەدەستهێنانى ڕەزامەندى زۆرینەى هاووڵاتییان. ئەو خاڵانەش بەشێکى زۆرى مافى سەرتایی هاووڵاتییانە کە بریتیین لە:
ئابوورییەکى جێگیر: یەکێک لە گرنگترین هەنگاوەکانى حکومەت بۆ بەدەستهێنانى متمانەى سیاسى، لایەنى ئابوورى وڵاتە، ئەمە وادەکات هاووڵاتییان لەڕوى دەرونییەوە بڕوا بەکردارەکانى دەوڵەت و حکومەت بکەن، بەشێوەیەک وەک کاروکاردانەوەیە. تا ئابوورى جێگیر بێت و جێگەى ڕەزامەندى هاووڵاتییان بێت، متمانەى سیاسى لەلایەن هاووڵاتییان بەرانبەر بەحکومەت زیاتر دەبێت. گەر حکومەتى هەرێمى کوردستان بەم خاڵە هەڵبسەنگێنین لەدابینکردنى ژیانێکى شایستە بۆ هاوڵاتییەکانى لەڕووى ئابوورییەوە، ئاوا متمانەی سیاسی هاووڵاتییان بە حکومەتی هەرێم بتەوتردەبێت،بەڵام خراپی باری ئابووری هاووڵاتییان لە ڕووی خزمەتگوزارییە گشتییەکان و داهاتی تاکەکەسیی متمانەیەکی لاواز دروست دەکات.
یەکسانى لەبەرانبەر یاسا و دابینکردنى ئاسایش بۆ هەمووان: متمانەى هاووڵاتییان بەرانبەر بە حکومەت و ئەو سیستەمە سیاسییەی لەکاردایە زیاتر دەبێت ئەگەر یاسا لەسەروى هەمووانەوە بێت و بەیەک چاو سەیرى هاووڵاتییان بکرێت، ئەوە ئاستى ئەو متمانە سیاسییە زیاتر دەبێت. بەڵام ئەگەر هەر ئەو یاسایە جێبەجێ بکرێت بەرانبەر بەهەندێک و هەندێک دەست ڕۆشتووى ئابوورى و سیاسى لێی دەرباز بن، ئەوە هاووڵاتییانیش نەک هەر متمانەیان نامێنێت بەرانبەر حکومەت و دامەزراوەکانى، بەڵکو هەوڵى سەرپێچىکردن دەدەن پێوەى پابەند نابن. هەرچى لەبارەى دابینکردنى ئاسایشەوەى هەیە بۆ هاووڵاتییان و پێشکەشکردنى خزمەتگوزارى ئاسایش و پارستنی سەر و ماڵیان، ئەرکى لەپێشینەى حکومەتە و لە پایە گرنگەکانى حکومەتدارى ئەژمار دەکرێت. تاوەکوو ئاسایش بەهێز بێت و یەکسان بێت بۆ هەمووان، ئەوە پشتبەستن بە دامەزراوەکانى ئاسایش و حکومەت زیاتر دەبێت. بەڵام ئەگەر هاتوو دابینکردن ئاسایش بۆ دەست و تاقم و پاراستنى ئەم و ئەو حیزب بێت، ئەوا متمانەى هاووڵاتییان بە پایە و دامەزراوەکانى ئاسایش بەرەو لاوازى دەچێت. هەرێمى کوردستان، دوو ئاسیش و دوو دژەتیرۆر و هێزەکانى پێشمەرگەش دابەشى هێزى حەفتا و هەشتا بوون و لەناو ئەوانیش دا، چەند بەرپرسێکى سەربازى خاوەن هێز و لیواى تابەت بە خۆیانن. واتا نەبوونی هێزێکی نیشتیمانیی بۆ پاراستنی سەقامگیری و ئاسایشی هەرێم متمانەی سیاسی بە سیستەمی سیاسی لاواز دەکات.
شەفافیەت: یەکێک لەو خاڵە گرنگانەیە کە وادەکات هاووڵاتى متمانە و متمانەى سیاسى بە حکومەت و دامەزراوەکانى هەبێت مەسەلەى شەفافییەتە لە کۆى سێکتەرەکان، بەتایبەت لە بوارى ئابوورى و داهاتى گشتى وڵات. تا ئاستى شەفافیەت زیاتر بێت لەوەى حکومەت پێشکەش بە هاووڵاتییان و ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەنووسانى دەکات متمانەى سیاسى زیاتر دەبێت بە حکومەت و دامەزراوەکانى.
بەشدارى سیاسى توێژ و کەسایەتییە مەدەنییە سەربەخۆکان و حزب و ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى لە ژیانى سیاسى و گوێگرتن لێیان و بەهەند وەرگرتنى پڕۆژە و بیرۆکەکانی تاکەکان لە چۆنیەتى باشترکردنى ژیانى گشتى و تایبەتى تاکەکانى کۆمەڵگا، هۆکار دەبن بۆ ئەوەى تاک و کۆمەڵگەش متمانهى سياسى زياتر لادروست و گەورەتر بیت بە حکومەت.
٥-حکومەتى بەرپرسیار: متمانەى سیاسى هاووڵاتییان بەرانبەر بە حکومەت زیاتر دەکات ئەگەر هاتوو حکومەت و دامەزراوەکانى بە بەرپرسیارییەوە مامەڵەیان کرد بەرانبەر بەگیان و ماڵى هاووڵاتییان. بۆ نموونە ئاگادارکردنەوەى هاووڵاتییان لە گەشت کردنیان بۆ ئەو وڵاتانەى مەترسی جەنگى هەیە، یان بەدەنگەوەچوونى هاووڵاتییانیان لەکاتى بوونى کێشەیەک لە وڵاتێکى بیانى. هەروەها پێدانى ڕێنمایی لە چۆنیەتى بازرگانى و پاراستنى سەرمایەکانیان و ڕێگریکردن لە هەر مادەیەکى زیانبەخش لە خۆراک و داودەرمان یان بڵاوکردنەوەى ڕێنمایی و هۆشیارى تەندروستى لەکاتى بڵاوبوونەوەى نەخۆشى. کاتێک حکومەت ئەمە بۆ هاووڵاتییانى خۆى دەکات بێبەرانبەر، ئەوە متمانەى سیاسی هاووڵاتییان زیاتر دەبن بە حکومەت و دەوڵەت.
دووەم، کاریگەری بەشداری سیاسی لەسەر متمانەی سیاسی لە هەرێمی گوردستان
بەشداری سیاسی
بەشداری سیاسی بریتییە لە بەشداری تاک لەسەر ئاستە جیاوازەکانی نێو سیستەمی سیاسی، کە دەتوانین بەم شێوەیە پێناسەی بکەین “کۆمەڵێک چالاکی خۆویستانەیە بەهۆیەوە ئەندامانی کۆمەڵگایەک لە دانانی فەرمانڕەواکان و دروستکردنی بڕیارەکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پشکدرای لە شکلگیری سیاسەتە گشتییەکان دەکەن. هەر یەک لە ساموێڵ هانتینگتن و نیسلن بەشداری سیاسی پێناسە دەکەن بەوەی کە بریتییە لەو چالاکییەی کۆمەڵێک هاووڵاتی دیارکراو پێی هەڵدەستن بە مەبەستی کاریگەری دانانن لەسەر بڕیارەکانی حکومەت. دوا بەدوای گەشەکردنی کۆمەڵگاکان و جێگیری بوونی بنەماکانی دیموکراسی بەشداری سیاسی بۆتە پێویستییەکی سەرەکی و گرنگی سەرجەم کۆمەڵگەکان و هەروەها بنەمای سەرەکی بەڕێوەبردنی سیستەمە سیاسییەکانە.
بەشداری سیاسی پەیوەندی هەیە بە هۆشیاری سیاسی تاکەکانی کۆمەڵگە، ئەم هۆشیارییە لە ڕێگەی پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسیەوە بەدەست دەهێندرێت. لێرەشەوە ئەرکی پێگەیاندنی سیاسی گواستنەوەی ڕۆشنبیری و کلتووری سیاسی کۆمەڵگایە بۆ تاکەکان. بەو مانایەی ڕۆشنبیری و کلتووری سیاسی باوی ناو کۆمەڵگە کاریگەری زۆری هەیە لەسەر ڕادەی بەشداری هاووڵاتییان. گرنگی بەشداری سیاسی خۆی لەوەدا دەبینێتەوە لە ڕێگەیەوە دەتواندرێت هەموو ئامانجەکانی کۆمەڵگە بەدەست بهێندرێت بە شێوازێک کە لایەنی کەم و زۆری سوودەکانی بزاندرێت، کە تا چەند گونجاوە لەگەڵ پێداویست و ئارەزوەکانی هاووڵاتییان و تواناکانیان. هەروەها بەشداری سیاسی ئەو ڕاستییە دەخاتە ڕوو کە پەیوەندیەکی ڕاستەوخۆی بە سەقامگیری سیاسی و شەرعیەت و متمانەدان بە سیستەمی سیاسی هەیە، ئەو هەستە لای هاووڵاتییان قووڵ دەکاتەوە. گرنگیەکی تری بەشداری سیاسی ئەوەیە کە بە پردی پەیوەندی نێوان هاووڵاتییان و حکومەت دادەنێت، لە ڕێگەی گەیاندنی داواکارییەکانی هاووڵاتییان بۆ حکومەت، پاشان فشار خستەنە سەر دەسەڵات بۆ جێبەجێکردنی. بە گرتنەبەری ئەو شێواز و پەیوەندییانە لە نێوان هاووڵاتییان و دەسەڵاتدا هەلی بەشداری سیاسی بەرفراوان دەبێت و مەیلی بەرتەسکردنەوەی ئازادییە سیاسییەکان و هەستکردن بە نامۆیی لە وڵاتدا کەم دەبێتەوە، بەهاکانی ئازادی و یەکسانی دەستەبەر دەبێت، دواجاریش دەبێتە هۆی ئاسایش و سەقامگیری گشتی لە وڵاتدا. ئەمەش هاوکاری لایەنی دەسەڵاتدار دەکات بۆ ئەوەی بتوانن زیاتر کار بکەن بۆ گەشەکردن و گەشەپێدانی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵاییەتی. له کۆتایشدا متمانەی سیاسی بەو سیستەمە سیاسییە دەگاتە ئاستێکی باڵا. دەتوانین ئاماژە بەگرنکترین کەناڵەکانی بەشداری سیاسی بکەین لە ڕێگەی ئەو چەند خاڵەی خوارەوە:
بەشداریکردن لە ڕێگەی دامودەزگا و دامەزراوە فەرمییەکان: مەبەست لەم بەشداری کردنە ئەوەیە کە تاک ئاشنای ڕۆڵ و پلە و پایەی ئیداری و بیرۆکراسی جیاجیا دەبێت لە نێو دام و دەزگاکانی حکومەت و دەوڵەتدا، وەك فەرمانبەرانی دەوڵەت.
بەشداریکردن لە ڕێگەی دەنگدان لە کاتی هەڵبژاردنەکاندا: ئەمەیان کەمترین ئاستی بەشداری تاکە لە ژیانی سیاسیدا لە ڕێگەی چوونی هاووڵاتییان بۆ سەر سندوقەکانی دەنگدان، لە هەمانکاتدا یەکێکە لە بەشدارییە گرنگەکان.
بەشداریکردن لە ڕێگەی ڕاپرسی: ئەمەش جۆرێکە لە بەشداری سیاسی کە سیستەمە دیموکراسییەکان پەیڕەوی دەکەن، لە جێبەجێکردنی یاسایەک یان دەرکردنی بڕیارێکی چارەنووسساز لە ڕێگەیەوە دەگەڕێنەوە بۆ بیروڕای هاووڵاتییان. وەک ڕیفراندۆمی هەرێمی کوردستان، دەنگدان لەسەر پڕۆژە یاسای دەستوور.
بەشداریکردن بە پەنابردنە بەر ئامرازەکانی فشار: وەک مانگرتن و خۆپیشاندان و یاخیبوونی مەدەنییانە، ئەمەش زۆر جاران دەبێتە هۆی توندوتیژی و گوشار.
بەشداریکردن لە ڕێگەی گرووپەکانی فشار: خەڵک زۆر جاران دوای ئەوەی بڕوایان بە کەناڵە ڕەسمییەکان نامێنێت تا لە ڕێگەیەوە بە ئامانج و خواستەکانیان بگەن، پەنا دەبەنە بەر دروستکردنی گرووپی جیاجیای فشار، تا فشار لەسەر حکومەت و لایەنە ڕەسمییەکان بکەن بۆ بەدەمەوەچوونی خواستەکانیان.
بەشداریکردن لە ڕێگەی کۆمەڵە و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی: ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ئەوانەن کە لەسەریان پێویستە ببنە مایەی دروستکردنی پردی دیالۆگ و گفتوگۆ لەنێوان هاووڵاتییان و دەسەڵات.
بەشداریکردن لە ڕێگەی پارتە سیاسییەکان: پارتە سیاسییەکان بنەماکانی سیستەمی دیموکراسی پێکدەهێنن، پارت وەک ڕێکخراوێکی کۆمەڵایەتی و سیاسی ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە دروستکردنی پەیوەندی نێوان دەسەڵات و ئەو هاووڵاتییانەی خوازیاری بەشداریکردن لە سیاسەتدا، وەک نزیکردنەوەی هاووڵاتییان لە ناوەندەکانی بڕیار و هەستکردنی تاک بە کاریگەرییەکانی خۆی لە نێو سیاسەتی گشتیدا.
گرنگی بەشداری سیاسی لە متمانەدان بە سیستەمی سیاسی هەرێمی کوردستان
ئاشکرایە پێشکەوتن و گەشەپێدانی هەر وڵات و گەلێک پەیوەستە بەکەلەپوور و هۆشیاری سیاسییەوە. بێگومان یەکێک لە ڕەگەزەکانی پێشکەوتن و گەشەسەندن پەیوەستە بە جووڵه و بەشداری سیاسی خەڵک لە پڕۆسەی سیاسی و بە گرنگ سەیرکردنی، چونکە بەبێ بەشداری خەڵک لە ژیانی سیاسیدا ناتوانین بڵێین ژینگەیەکی سیاسی تەندروست و ئازاد و دیموکراسیمان هەیە. هەرێمی کوردستانیش وەک کیانێکی سیاسی سەربەخۆ خاوەن سیستەم و دامەزراوە فەرمی و نافەرمییەکان کە لە ڕێگەیەوە مومارەسەی دەسەڵاتەکانی دەکات و کار دەکات بۆ جێبەجێکردنی خواست و داواکارییەکانی هاووڵاتییانی و فەراهەمکردنی ئازادییەکانی تاک. بەڵام هەرێمی کوردستان بە درێژایی مێژوو قۆناغی جیاوازی بەخۆە دیوە، بەهۆی قەیرانە جیاواز و بەردەوامەکان لە ڕووی ئابووری و سیاسی و ئاسایش و سەقامگیری سیاسی. ئەمەش کار دەکاتە سەر بەشداری سیاسی هاووڵاتییان لە پڕۆسەی سیاسی و متمانەدان بە سیستەمی سیاسی.
بە بڕوای توێژەرانی سیاسی خراپی متمانە کاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر بەشداری سیاسی. بەرزبوونەوەی ئاستی بەشداری سیاسی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی متمانەی سیاسی، بۆیە پێیان وایە متمانە پەیوەندی بەهێنانەکایەی ئازادی هەیە. کاتێک بە ئازادانە بیر دەکەیەوە و دەنگ هەڵدەبڕی ئەوە نیشانەی متمانە دانە بە سیستەمە سیاسییەکە. کەواتە لە پەیوەندی نێوان متمانەی سیاسی بە بەشداری سیاسی دوو ئاراستەی جیاواز لەیەکتری هەن:
یەکەم، متمانەی سیاسی کاریگەریی ئەرێنی هەیە لەسەر فراوانکردنی بەهاکانی دیموکراسی و حوکمداریی. ئەمەش ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕێت لە بەشداری سیاسیی تاکەکان لە سیستەمی سیاسی، چونکە هەروەکو ڕۆزانڤاڵن ئاماژەی بۆ دەکات تاکەکان تەنها دەنگدەر نین بەڵکو وەک دڵنیایی جۆرین بۆ سیستەمی سیاسی، بە پێچەوانەشەوە.
دووەم، هەندێکی تر لە توێژەران پێیان وایە بەشداری هاووڵاتییان لە کاتی دەنگدان پەیوەندی بە متمانەی سیاسییەوە هەیە، چونکە هەندێک جار بێ متمانەیی وا لە تاک دەکات مکوڕ بێت لەسەر بەشداریکردن بۆ ئەوەی بارودۆخی حوکمداری بگۆڕێت. ئەگەر لە ئاراستەی دووەم وە نموونە لە هەرێمی کوردستان وەربگرین، دەتوانین بیسەلمێنین کە مەرج نییە ئاستی متمانەی سیاسی هاوتابیت لەگەڵ بەشداری سیاسی لە هەڵبژاردنەکان یان لەوانەیە پرسیاری ئەوە بکرێت، مادام نامتمانەی سیاسی هەیە ئەی بۆچی بەشداری هەڵبژاردن لە سەروی ٨٠٪ـە لە هەندێک شوێن وەک هەولێر. لە وەڵامدا دەتوانین بڵێین ڕێژەی بەرزی بەشداری سیاسی لە هەرێم مانای ئەوە نییە متمانەی سیاسی لە ئاستێکی بەرزدایە، چونکە سروشتی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکان لە هەرێمی کوردستان ئەوەندەی پەیوەندی بە هۆکار و ململانێکانی ناوچەگەرییەتی، خزم خزمێنە، ئایدیای ئیسلامی سیاسی، ترسی سزادان، بەرژەوەندی تایبەتی، بەرژەوەندی گشتی، ترس لە دەنگدان لەجیاتی تاک تەزویر) بارودۆخی عێراق و هەستی نەتەوایەتی، هتد ئەوندە پەیوەندی بە بەشداریکردن و دەنگدان نییە لەسەر بنەمای ڕازیبوون و متمانەدان بە پارتەکە یان قەوارەی کاندیدەکە.
ئەگەر سەرنجێکی خێرای هەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بدەین وەک نموونەیەک بۆ بەشداری سیاسی و متمانەدان بە دامەزراوەکان وەریگرین کە لە ١٠/١٠/٢٠٢١ بەڕێوەچوو، دەبینن ڕێژەی بەشداری سیاسی هاووڵاتییانی هەرێم لەسەر ئاستی پارێزگا بازنەکان ئێجگار کەمی کردووە، بە جۆرێک دۆخی نەرێنی بۆ کۆی پڕۆسەی سیاسی لە عێراق و هەرێمی دروست کرد چونکە شەرعیەتی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان و سیستەمی سیاسی عێراقی خستە ژێر پرسیارەوە. ئەمەش دەرخەری متمانەی هاووڵاتییانە بە پڕۆسە و سیستەمی سیاسی.
لە هەرێمی کوردستان لە چەند مانگی داهاتوودا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوە دەچێت، حکومەتی هەرێم بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی هاووڵاتییان بە سیستەمی سیاسی و پڕۆسەی سیاسی کۆمەڵێک ڕێو وشوێنی پێوییست هەیە بیانگرێتە بەر گرنگترینیان:
یەکەم، ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە کاتی دیاریکراوی خۆیدا. وەک دەزانین هەتاوەکوو ئێستا سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان پێنج جار وادەی بۆ هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان دیاری کردووە کە دواینیان لە ٢٦/٦/٢٠٢٤ بوو و ڕۆژی ٢٠/١٠/٢٠٢٤ دیاری کراوە بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان.
دووەم، یەکگرتوویی لایانە سیاسییەکان بە جۆرێک کاربکەن بۆ پاراستن و گەشەسەندنی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی ناوخۆی و نێودەوڵەتی.
سێیەم، چارەسەرکردنی کێشە ئابووریەکان، وەک کێشەی بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، بەرزکردنەوەی داهاتی تاکەکەسی، پێشکەشکردنی خزمەتگوزرای گشتی.
چوارەم،دیارکردنی کەسانی بەتوانا و لێهاتوو بۆ ئەندامی پەرلەمانی کوردستان تا بتوانن بە شێوەیەکی ڕازیکەرانە نوێنەرایەتی هاووڵاتییانیان بکەن و دەنگیان بگەیێنە ناوەندەکانی دەسەڵات.
پێنجەم، هۆشیارکردنەوەی هاووڵاتییان لە ڕێگەی پێگەیاندنی سیاسی و ڕۆشنبیری سیاسی لەمەڕ پرسە سیاسییە گرنگەکان بۆ ئەوەی تاک ئەو ڕۆشنبیرییەی لا دروست بێت کە دەتوانێت لە ڕێگەی بەشداریی سیاسی گۆڕانکاری لە حوکمداری وڵاتدا بکات.
شەشەم، پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری هەرێمی کوردستان لە دەستدرێژییە ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان.
بەرئەنجام
لە کۆتایدا پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان متمانەی سیاسی و بەشداری سیاسی لە سەرجەم سیستەمە سیاسییەکاندا هەیە. بۆ ئەوەی سیستەم لە جووڵە و کارایی بەردەوام بێت پێویستە کار بکات لە ڕێگەی دامەزراوەکانی بۆ خزمەتکردنی هاووڵاتییان و دروست کردنی پردی پەیوەندی بەهێز لەنێوانیان. هەرێمی کوردستان لەم چوارچێوەیە پشکدارە وەک ئاماژەشمان پێدا بارودۆخی ژینگەیی و سیاسی و یاسایی هەرێم جیاوازە بە بەراورد بە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکان، سەڕەڕای بوونی ڕێوشوێنی پێویست وەک دامەزراوەکان، بوونی یاسایی پارت و کۆمەڵەکان و یاساکانی هەڵبژاردن لە سەروی هەموویانەوە ڕەشنووسی دەستوور بەڵام بەشداری سیاسی لە هەرێمی کوردستان لە ئاستێکی نزم دایە هەروەها گرفتەکانی بەشداری سیاسی تەنها بە یاسا چارەسەر ناکرێن بەڵکو پەیوەندی هەیه بە هۆشیاری و پێگەیاندنی سیاسی تا تاک بتوانێت هەست بە بەرپرسیاریەتی خۆی بکات لەبەرامبەر پرسە سیاسییەکان. دواجاریش گەڕاندنەوەی متمانەیی سیاسی بە سیستەمی سیاسی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی جێبەجێکردنی خواست و داواکاریەکانی هاووڵاتییان و کارکردنی لایەنەکانی دەسەڵات وەک هێزێکی یەکگرتوو و دوور لە ململانێ و ناکۆکی بۆ بەرژەوەندی گشتی و دوورکەوتنەوە لە بەرژەوەندی تایبەتی هەروەها دەستاودەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات بە ئامانجی گۆڕانکاری لە بەڕێوەبردن و حوکمداری.
سەرچاوەکان
بارزان جەوهەر سادق، متمانەی سیاسی بەسیستەمی سیاسی هەرێمی کوردستان، ۲۰۲۱.
ڕابەر تەلحەت، گەنج و بەشداری سیاسی، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی پەوەردە، هەولێر،۲۰۰٦.
عادل عەلی، بەشداری سیاسی، چاپی یەکەم، دەزگای چاپ و بەخشی حەمەد، سلێمانی، ۲۰۱۱.
کەمال مەنوفی و ئاوات ئەحمەد، تیۆرەکانی سیستەمە سیاسیەکان، چاپی یەکەم، چاپخانەی یاد، ۲۰۰۷. شاهۆ عەبدوڵڵا، متمانەی سیاسی و هۆکاری لەدەستدانی، ۲/٧/٢٠٢٠، https://mewdamedia.com/articles/6957
دامەزراوەی میدیایی درەو https://www.facebook.com/Drawmediaa?mibextid=ZbWKwL
هێلکارییەی خوارەوە پێگەی لایەنە سیاسییەکان لە سنووری بازنەکانی پارێزگاکانی هەرێم ڕوونکراوەتەوە.
