پەیمانی كۆمەڵایەتی (social contract) بریتییە لە گرنگترین ئەو تیۆرە سیاسییە فەلسەفییانەی كە لێكدانەوەی بۆ گەشەسەندنی كۆمەڵگا و بنیاتنانی دەوڵەت و ژیانی مرۆڤایەتی كردووە، بەو مانایەیی كە دەوڵەت و كۆمەڵگا بەرەنجامی پەیمانی كۆمەڵایەتین. ئەمەش پێويستييه‌كى گرنگ بووە بۆ بەردەوامی ژیان، گەشەسەندنی كۆمەڵگا، پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و پاراستنی بەرژەوەندییە گشتييه‌كان. بنچینەی بیرۆكەی پەیمانی كۆمەڵایەتی دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانی كۆن و هزرەكانی هەردوو فەیلەسوفی یۆنانی ئه‌فلاتۆن و ئەرستۆ. ئەم بابەتە زۆر توێژینەوەی لەسەر كراوە تا ئەوكاتەی لە چوارچێوەی تیۆریيەكی تەواو و ڕێك دەركەوتووە، ناکرێت باس لە پەیمانی كۆمەڵایەتی بكەین بەبێ ئەوەی باس لە تۆماس هۆبز و جان جاك ڕۆسۆ و جۆن لۆكنەکەین. لەم ڕوانگەیەوە پێویستە بەشێوەیەكی پوخت تیشك بخەینە سەر بیروبۆچوونی هەریەكێكیان.
پەیمانی كۆمەڵایەتی لە ڕوانگەی تۆماس هۆبز
هۆبز پێی وایە كە مرۆڤ لە حاڵەتی سروشتیدا لە نائەخلاقییەوە نزیكە و بەرژەوەندی تایبەتی بەسەریدا زاڵە و ڕێسا و یاساكان هیچ ئەرزشێكیان نییە. بۆیە لێرەدایە كە “شەڕی هەمووان دژی هەمووان” سەر هەڵدەدات و مانەوە بۆ بەهێز دەبێت. پاش ئەمە بیر له‌وه كرايه‌وه كە دەبێت لەم قۆناغە دەربازیان بێت بۆ حاڵەتێكی باشتر. بۆیە بیریان لەوە كردەوە كە پەیمانێكی گشتی ببەستن، هەمووان تیایدا بەشدار بن و دەسەڵاتێك بەرهەم بهێنرێت كە دەسەڵاتێكی باڵا بێت و بەرژەوەندی گشتی بپارێزێت، توانای داڕشتنی یاسا و سزادانی تاوانباران و ڕێكخستنی ژیانی گشتی خەڵكی هەبێت.
پەیمانی كۆمەڵایەتی لە ڕوانگەی جان جاك ڕوسۆ
ڕۆسۆ پێی وایە حاڵەتی ڕەسەن و سروشتی لە مرۆڤدا بریتییە لە حاڵەتی ئاشتی میانڕەوەی كە پشت بە بەها ئەخلاقییەكاندەبەستێت، ئەو پێی وایە گەشەسەندنی بوارەكانی میكانیكی و ئابووری بووە هۆی ئەوەی كە کۆمەڵگا هەوڵی دەربازبوون بدات لە حاڵەتێكەوە بۆ حاڵەتێكی تر، گەشەسەندنی میكانیكی و ئابووری كۆمەڵگا بووە هۆی دروست بوونی جیاوازی لە كۆمەڵگا و پەیدابوونی خاوەندارییەتی تایبەتی.ئەمەش بووە هۆكارێك بۆ پەیدابوونی چەند سیفاتێكی نێگەتیڤ لە ناخی مرۆڤدا، ئەم خاوەنداریەش بووە هۆی دابەشكردنی كۆمەڵگا بۆ دوو چین چینی خاوەندارەكان و چینی كرێكاران . ئەمەش بووە هۆی هەنگاوێك بۆ بنیاتنانی دەوڵەت و دەسەڵات كە لە ڕوانگەی كرێكارانەوە ئامانج لێی بریتییە لە بەرجەستەكردنی عەدالەت و یەكسانی، لە ڕوانگەی خانەدانەكانیش ئامانج لێی بریتییە لە پاراستنی بەرژەوەندی و موڵك و ماڵ و سامان. ئەمەش دەبێت لە چوارچێوەی پەیمانێكى كۆمەڵایەتی كە بەرژەوەندی گشتی بپارێزێت، ڕێكبخرێت.
پەیمانی كۆمەڵایەتی لە ڕوانگەی جۆن لۆك
لۆك جیاوازە لە تۆماس هۆبز دەربارەی حاڵەتی سروشتی و ئاسایی مرۆڤ. لە ڕوانگەی لۆك حاڵەتی سروشتی یاسا بەڕێوەی دەبات نەك بەو شێوەیە بێت كە هۆبز وێناى كردووه، لۆك پێی وایە كە مرۆڤەكان لە حاڵەتی سروشتی پەیوەندییەكی یەكسان لە نێوانیاندا هەیە، بەڵام لە ڕوانگەی لۆك مرۆڤ هەمیشە بەدوای ئازادی ڕەهادا دەگەرێت، ئەم ئازادییە ڕه‌هايه‌ش وادەكات كە مرۆڤەكان نەتوانن پێكەوە بژین بە گۆێرەی پێویست. بۆیە هەوڵی بەستنی پەیمانی كۆمەڵایەتییاندا بۆ ئەوەی ئازادی تاكەكان لە كۆمەڵگا ڕێكبخات. ئەمە ئەوەی فەرزكرد لەسەر دەسەڵاتدار كە ئازادییەكان ڕێكبخات و بەرژەوەندی گشتی بپارێزێت. لە حاڵەتی هەبوونی كەموکورتی لە جێبەجێكردنی ئەركەكانی سەرشانی دەسەڵات، خەڵك بۆیان هەیە شۆڕش بكەن و چینی فەرمانڕەوا لابدەن و گۆڕانكاری لە دەسەڵاتدا بكەن،
ئێستا پێویستە ئەوە بزانین كە لە قۆناغی پۆست مۆدێرنێتە و بەجیهانییبوون و گەشەسەندنی كۆمەڵگا پەیمانی كۆمەڵایەتی چ زەرورەتێكی هەیە بۆ هەرێمی كوردستان؟ ئایا دەتوانین بڵێین هەرێمی كوردستان لە قۆناغی مەدەنییەوە نزیكە یان لە قۆناغی سروشتی؟ ئایا هەرێمی كوردستان لە كوێی خۆیندنەوەكانی هەر سێ بیرمەندی پەیمانی كۆمەڵایەتيیه؟
هەرێمی كوردستان بە حاڵەتێكی ناسك و هەستیاردا تێدەپەڕێت و دووچاری كۆمەڵێك قەیرانی نەخوازرا و گەورە بۆتەوە لە ڕووی سیاسی و ياساييى و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە. لە دۆخی ئەمڕۆی جیهانگیریی و گەشەسەندن و تەكنەلۆجیا و دیموكراسی ئەگەر كۆمەڵگا لە حاڵەتی دیموكراسی نەبێت ئەوە لە دۆخی سروشتیی نزیك دەبێتەوە. بۆ نموونه، ئه‌و كۆمه‌ڵگايانه‌ى شكستيانهێنا له گه‌شه‌پێدان بە ديموكراسى و خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ به‌ها ديموكراسييه‌كان و نه‌يانتوانى خۆيان له‌گه‌ڵ پڕۆسه‌ى به‌جيهانيبوون و گه‌شه‌سه‌ندنى ئابوورى و ته‌كنه‌لۆجى بگونجێن، ئەوا شكستى گه‌وره‌يان له پڕۆسه‌ى ده‌وڵه‌تدارى و حوكمڕانى و پڕۆسه‌ى ئاشتيسازى و نیشتیمانسازى هێناوە، چونكە یاساکان تەنها بۆ بەرژەوەندی چینی فەرمانڕەوایە و بەرجەستەی بەرژەوەندییە گشتییەکان ناكات.
ئەمە دەكرێت ئاماژەیەك بێت بۆ نزیكی هەرێمی كوردستان لە حاڵەتی سروشتی، بەو پێیەی گرنگترین دامەزراوەی یاسادانان لە هەرێمی كوردستان كە پەرلەمانە لە كاركەوتووە، هەروەها دادپەروەری كۆمەڵایەتی پرسيارى گه‌وره‌ى له‌سه‌ره، تاكەكانی كۆمەڵگا لە زۆر شت لێكجیاوازن و هیچ بەها و خاڵێكی هاوبەش كۆیان ناكاتەوە. لە هەرێمی كوردستان خەریكە دوو چینی زۆر باڵا و جیاواز دەربكەون دەوڵەمەند و هەژار، بازرگان و بێكار، مه‌ترسييه‌كى گه‌وره خه‌ريكه ڕووبه‌ڕووى ئه‌م هه‌رێمه ده‌بێته‌وه، ئه‌ویش هاڵاوسانى ڕێژه‌ى گه‌نجى بێكاره. ئه‌مه لێكه‌وته‌ى زۆرى ده‌بێت، بۆ نموونه شه‌رعييه‌تى سيسته‌مى سياسى لاواز ده‌كات، بيرى توندوتيژى زياد ده‌كات، هه‌ستى نیشتيمانى و دڵسۆزى بۆ نیشتیمان و نه‌ته‌وه و دامه‌زاوه‌كان كه‌متر ده‌كاته‌وه. ئه‌مه پێویستە بەشێوەیەك ڕێكبخرێتەوە كە بەژەوەندی گشتی بپارێزرێت و جیاوازی چینایەتی كەم بكرێتەوە.
متمانەی خەڵك به حزبه سياسييه‌كان به‌گشتى، به ئۆپۆزسيۆن و ده‌سه‌ڵاته‌وه لە ئاستێكی زۆر لاواز دایە. كارل دويتچ باس له گه‌وره‌ترين قه‌يرانى سيسته‌مى سياسى ده‌كات و دەڵێت نه‌بوونى متمانه له نێوان خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵات شه‌رعييه‌تى سيسته‌می سیاسی لاواز ده‌كات. .
له لايه‌كى تره‌وه بە هۆی ئەو ململانێیەی كە بە شێوەیەكی ناڕێكخراو لە نێوان حزبەكاندا هەیە كوردستان هەمیشە نزیكە لە حاڵەتی ململانێ و “شەڕی هەمووان دژی هەمووان”، هه‌ميشه ترس له ئه‌گه‌رى دروستبوونى شه‌ڕى براكوژى له ناخ و عه‌قڵى مرۆڤی کورددا خۆى حه‌شارداوه، كه كاريگه‌رى خستۆته سه‌ر ئاشتى و ئاسايشى ده‌روونى خه‌ڵك.
سێكتەرەكانی تر وەكوو پەروەردە و تەندروستی و پیشەسازی و ئابووری لە بارودۆخێكی زۆر نالەباردان بەشێوەیەك كە پڕۆسەی پەروەردە و فێركردن لە بەشێكی گرنگی هەرێمی كوردستان پەكی كەوتووە. كەواتە، كوردستان لە قۆناغێك دایە كە لە زانستی سیاسی پێی دەگوترێت دۆخی شکستێتی (situation of fragility)، ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ر نه‌كرێت کۆمەڵگا بەرداوام ئامادەیە بۆ جەنگ و ململانێ و توندوتیژیی .
گرفتی سەرەکی ئەوەیە كە کوردستانیان لە قۆناغی پێش دەوڵەتین و كیانێكی سەربەخۆیان نییە ئەمەش ڕاستەوخۆ كاریگەری هەبووە لەسەر پرسی ئاسایش و ئەمنییەتی نەتەوەیی و نیشتیمانیی. لە هەرێمی كوردستان هەمووان لە گەیشتن بەم قۆناغە بەرپرسیارن، هیچ حزب و لایەنێك جێگرەوەی ئەوەی تر نییە، هیچ كەسێك و هیچ لایەنێك فریادڕەس و ڕزگاركەر نییە، چونكە نابێت لەبیرمان بچێت ئەوەی دەگوزەرێت پەیوەندی بە بونیادی كلتوری و پەروەردەیی كۆمەڵگاوە هەیە، گۆرانكاریش لەم دۆخە پەیوەستە بە ڕادەی هۆشیاری و گەشەسەندن و مەعریفەی تاك بەتاكی كۆمەڵگا، نەك بنیاتنانی حزب و كۆمەڵە و گرووپ و ڕێكخراوی تر بەهەمان عەقڵییەتی باوی كۆمەڵگا یان هەر پڕۆسەیەكی تری لەو شێوەیە.
بەم پێیە هەرێمی كوردستان بەپێی خۆێندنەوەكانی هەر سێ بیرمەندی كۆمەڵایەتی چەند حاڵەتێكی تێدایە كە هاوبەشە لەو دۆخە سروشتییەی كە ئاماژەیان بۆ كردووە. بۆ نموونە، بەرژەوەندی گشتی كۆمەڵگا خەریكە بكرێتە قوربانی بەرژەوەندی تاكی و حزبی، جیاوازی چینایەتی ئیجگار گەورەیە، ئازادی زۆر بەرتەسک کراوەتەوە.
دەرەنجام لێرەدایە پێويستى پەیمانی كۆمەڵایەتی لە نێوان خەڵك و دەسەڵات سەر هەڵدەدا بۆ گەیشتن و جێبەجێكردنی چەند ئامانجێك لەوانە، دروستكردنی دەوڵەت و نووسینەوەی دەستور، سەروەری یاسا، دادپەروەری كۆمەڵایەتی، ڕێكخستنی ئازادی و بەرژەوەندییەكان، بنیاتنانی هاووڵاتی بەرپرس، چاكتركردنی سێكتەرەكانی پەروەردە و ئابووری و تەندروستی و پیشەسازی.
دوو خاڵ زۆر گرنگه باس بكرێت، ئه‌و مامه‌ڵه خراپه‌ى به‌غدا له‌گه‌ڵ هه‌رێمى كوردستان و مووچه‌خۆران ده‌يكات، ده‌بێت زياتر وامان لێبكات كه بزانين چاره‌سه‌رى كێشه‌كانمان لاى خۆمانه و پێويسته هه‌مووان به به‌رپرسيارييه‌تيه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌م دۆخه‌دا بكه‌ین. خاڵێكى تر ئه‌وه‌يه به‌هۆى ئه‌و ڕووداوانه‌ى ئێستا و ئه‌و قه‌يرانه بونيادييانه‌ى كه له ده‌وڵه‌تى عێراقیدا هه‌يه، هێشتا هه‌رێمى كوردستان وه‌ك هه‌رێمێك و ناوچه‌يه‌كى جياواز له‌لايه‌ن هێزه نێوده‌وڵه‌تييه‌كانه‌وه مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت، ئه‌مه‌ش وامان لێده‌كات كه تا زووتر هه‌نگاو بنێین به‌ره‌و په‌يمانێكى كۆمه‌ڵايه‌تى له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و به‌ها باڵا نه‌ته‌وه‌ييه‌كان و پاراستنى ده‌ست‌كه‌وته‌كان و ڕووبه‌رووبوونه‌وه‌ى كه‌موكورتى و پرسى گه‌نده‌ڵى و هۆشيار كردنه‌وه‌ى خه‌ڵك. پرسیاری سەرەکی ئەوەیە دەبێت چى بكرێت:
یەکەم، وا بكرێت هه‌ر هه‌وڵێك بۆ پرسى نه‌ته‌وه‌یى و نیشتيمانى درابێت و بدرێت، پێويسته به گرنگ و بايه‌خه‌وه ته‌ماشا بكرێت و له زهنييه‌تى تاك به‌تاكى كۆمه‌ڵگا به زيندوويى بمێنێته‌وه، له شۆڕشه‌كانى بزاڤى ڕزگارىخوازى كوردستانی تا ده‌گاته ناردنى هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان بۆ كۆبانێ و ئه‌نجامدانى ڕيفراندۆمى سه‌ربه‌خۆيی.
دووەم، دەبێت پەیمانێكی كۆمەڵایەتی یاخود بەڵێننامەیەكی نیشتیمانی ببەسترێت لە نێوان پارتە سیاسییەكان بۆ دەربازبوونی كوردستان لەو دۆخەی كە تێی كەوتووە. هه‌مووان به به‌رپرسيارەتييه‌‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پرسه‌كاندا بكه‌ین. پێويسته كار بۆ دادپه‌روه‌رى كۆمه‌ڵايه‌تى و چاككردنى مووچه‌ى و بژێوى ژيانى خه‌ڵك ئه‌وله‌وييه‌تى هه‌موو لايه‌نه‌كان بێت، به تايبه‌ت لايه‌نه پێكهێنه‌ره‌كانى حكومه‌ت.
سێیەم، هه‌روه‌ك ده‌زانرێت هه‌رێمى كوردستان، باشترين ئه‌زموونى كوردستانییە له مێژووى هاوچه‌رخدا به‌و هه‌موو كه‌موكورتيانه‌شه‌وه كه باسكرا، بۆيه نابێت هيچ لايه‌نێك به ده‌سه‌ڵات و ئۆپۆزسيۆنه‌وه وا بكات به‌ها نیشتيمانييه‌كان و پرسه نه‌ته‌وه‌ييه‌كان لاى تاكى كوردى كاڵ بکاته‌وه. پێويسته هۆشيارى تاكه‌كان زياتر بكرێت و جياوازى بكرێت له نێوان خاك و ئاڵاى كوردستان و پرسه نه‌ته‌وه‌يى و نیشتيمانييه‌كان له‌گه‌ڵ شێواز و فۆرمى حوكمڕانى، فۆرمى حوكمڕانى دوو حزب يان چه‌ند حزبێك لێى به‌رپرسن، به‌ڵام خاك و ئاڵا و پرسه‌كانى تر هی نه‌ته‌وه‌يه‌كه به نه‌وه‌كانى ئێستا و داهاتوويه‌وه.
چوارەم، له ڕێگه‌ى چاكسازى و هۆشيارى گشتگيره‌وه گەڕاندنەوەی متمانەی خەڵك و شەرعییەت بۆ دامەزراوەكانی كۆمەڵگا و دەوڵەت بکرێت.
پێنجەم، داڕشتنی كۆمەڵێك بەهای گرنگی نەتەوەیی و نیشتیمانی و مەدەنی كە كاری حكومەت و حزبەكان دەبێت بەپێی ئەو بەهایانە بن، بۆ نموونە كاركردن بۆ بنیاتنانی ژێرخانی دەوڵەت، سەروەری یاسا، پاراستنی ئاسایشی نیشتیمانیی و كۆمەڵێك بەهایی گرنگی تر كە لادان لێیان هێڵی سوور بێت بۆ هەموو حزب و لایەنێك.
شەشەم، ڕێكخستنەوەی سوپا و هێزی پێشمەرگە به‌شێوەیەكی باشتر و دروستكردنی هێزێكی نیشتیمانی.
حەفتەم، ڕاى گشتى ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تى بجوڵێنرێت ده‌رباره‌ى پرسى برسيكردنى خه‌ڵكى كوردستان له‌لايه‌ن حكومه‌تى فيدراڵى عێراقه‌وه.
