ئەم بابەتە هەوڵدانێكی زانستییە بە ئاراستەی تیشكخستنەسەر بابەتێكی گرنگ كە ئەویش “حكومەتی شەڕ” یان “حكومەتی جەنگ”ـە.  لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕی فەڵەستین و ئیسرائیل لە ٧ ی تشرینی یەكەمی ٢٠٢٣ وە، “حكومەتی شەڕ”، كە بە عەرەبی “حكومة حرب” یان “حكومة العسكر” و بە ئینگلیزی war cabinet ی پێدەگوترێت، وەك چەمكێك بەرگوێ دەكەوێت. لێرەدا سەرەتایەك لە بارەی حكومەتی شەڕ و خستنەڕووی مێژوو و گرنگیی ئەم فۆرمە لە حكومەت لە باشووری كوردستان، باس دەكرێت.

مێژووی حكومەتی شەڕ

مێژووی دروستبوونی ئەمجۆرە لە كابینەی حكومەت دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم لەلای بەریتانییەکان. لەو سەردەمەدا، بەریتانییەکان لیژنەی جەنگیان هەبوو، ڕەخنەكان لە حكومەتە هەڵبژێردراوەكان لە كاتی شەڕدا گەیشتە ئەو ئاستەی كە تۆمەتی شكستەكان دەدرانە پاڵ ئەو گفتوگۆ دوور و درێژانەی كە لە كابینەكانی حكومەتدا دەكرا. بۆیە پێشنیازی “حكومەتی شەڕ” هاتەكایەوە.

بۆ یەكەمجار لوید جۆرج، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا یەكەمین كابینەی “حكومەتی شەڕ”ی لە ١٩١٦ دا دروست كرد، كە ژمارەی ئەندامەكانی بە سەرۆك وەزیرانەوە، پێنج كەس بوون. لە کاتی جەنگی دووەمی جیهانیشدا “حكومەتی شەڕ” ناوبانگێکی زۆری بەدەست هێنا، یەکێک لە بە ناوبانگترین حكومەتەکانی ئەو قۆناغە، کابینەکەی شەڕی وینستن چێرچڵ، سەرۆک وەزیرانی ئەوكاتی بەریتانیا، بوو.

پێناسە

بە گشتی حكومەتی شەڕ بریتییە لە لیژنەیەک کە لە سەردەمی شەڕدا پێک دەهێنرێت، ئامانج لەم جۆرە حكومەتە، بەڕێوەبردنی شەڕە بەشێوەیەکی کارا و کاریگەر و سەرکەوتووانە. یاخود؛ ئەو حكومەتەیە كە لەسەر بنەمای بارودۆخی سیاسی زاڵ پێك دێت لە كاتی شەڕ یان كودەتا یان هێرشی داگیركاریی بۆ سەر وڵاتێك. بەگشتی، دابەشكردنی پۆستەكان لەم فۆرمە لە حكومەتەدا لەسەر بنەمای پێشهاتەكانە و تێیدا یەكڕیزیی نیشتیمانیی هێزە سیاسییەكانی وڵاتەكە دەكرێتە پێوەر، نەك بەركەوتە و پشكی هەڵبژاردنەكان.

دەشتوانین بڵێین ئەو فۆرمەیە لە حكومەت كە تێیدا سەرباز وەك هێزی مرۆیی و ستراتیجی و سەربازیی، وەك بەرنامەی حكومەت، تێیدا زاڵە.

سروشتی حكومەتی شەڕ وایە، كە پەیوەندی بە قۆناغی شەڕەوەیە و كاتییە، نەك حكومەتێكی هەمیشەیی. زۆرجار بە كۆتایهاتنی شەڕ، یان بەگوێرەی ئەو ڕێكەوتنەی كە كراوە تەمەنی حكومەتەكە دیاری دەكرێت.

پێكهێنانی حكومەتی شەڕ بە مانای هەڵوەشانەوەی حكومەتی ئاسایی-ئاشتی نایەت، بەڵكو حكومەتی شەڕ وەك حكومەتێكی بچووككراوە كاردەكات كە لە حكومەتی ئاسایی جیاوازە.

لە ئێستادا حكومەتی شەڕ لە ئیسرائیل دا بۆ قۆناغی شەڕ پێكهاتووە، لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین كە لە ئیسرائیل دا ئەم حكومەتە ناوی حكومەتی ناكاو (حكومة الطوارئ) ـە.

لە ڕووی مێژووییەوە لە ئیسرائیل بۆ یەكەمجار لە شەڕی ١٩٦٧ دا حكومەتی شەڕ پێکهات و لەم قۆناغەی شەڕیشدا لە ٢٠٢٣، لە ١١ ی ئۆكتۆبەری ٢٠٢٣ دا، دیسانەوە حكومەتی شەڕ لە ئیسرائیل پێكهێنرا و باری جەنگ لە وڵاتدا ڕاگەیەنرا.

تایبەتمەندییەكانی حكومەتی شەڕ

حكومەتی شەڕ، بەشێوەیەكی بنەڕەتی لە حكومەتی ئاشتی/ئاسایی جیاوازە، جیاوازی و تایبەتمەندییەكانی دەکرێت لەمانەدا کۆبکرێتەوە:

یەکەم، ژمارەی ئەندامەكانی لە ژمارەی ئەندامەكانی كابینەی حكومەتی ئاسایی كەمترن.

دووەم، ئەرك و كارەكانی تەنها تایبەتن بە بەڕێوەبردنی شەڕ و قۆناغەكانی.

سێیەم، ئەندامەكانی تەنها لە پارتی سیاسی دەسەڵاتدار پێكنایەت، بەڵكو ئۆپۆزسیۆنیشی تێدایە.

چوارەم، مەرج نییە ئەندامەكانی هەمووی كەسی سیاسی بن، بەڵكو ئەفسەر و سەركردەی سەربازیی و شارەزایانی وڵاتیش دەكرێت ببنە ئەندام لەو حكومەتەكەدا و مەرج نییە پلەی وەزیریان هەبێت.

پێنجەم، وەستانی پڕۆسەی یاسادانان لە پەرلەمان، جگە لەو یاسایانەی كە پەیوەندارن بە بەڕێوەبردنی شەڕ.

شەشەم، خێراكردنی پڕۆسەی بڕیاردانی پەیوەست بە شەڕ، ئەمەش بەهۆی بچووكی قەبارەی حكومەتەكە.

حەوتەم، كۆبوونەوەی خێرا و زوو زوو تایبەت بە دۆخی شەڕ ئەنجام دەدات، لە دنیای تەکنەلۆجیا و زانیاری، ڕێگەی سەرهێڵ (ئۆنلاین) یش دەکرێت وەک ڕێگایەک بۆ خێراتركردن و كەمكردنەوەی مەترسی و بۆ كۆبوونەوەكان بەكاربێت.

لەمەوە دەگەینە ئەوەی كە دەوڵەت و هەرێمەكان لە جیهاندا توانای بەرەنگاربوونەوەیان بۆ قەیرانەكان و ڕێكخستن و ئاراستەكردنی سەرچاوەكانی هێزیان وابەستەیە بە بنەما دەستووری و یاساییەكان و ئەو ڕێرەوە مێژووییەی كە لە قۆناغە جیاوازەكاندا پێیدا ڕۆیشتوون. حكومەتیش وەك ئامرازی جێبەجێكردنی بەرنامە سیاسییەكان بە گوێرەی قۆناغەكانی ژیانی كۆمەڵگا ئاراستە دەكرێت.

لە ئەدەبیاتی سیاسیدا چەندین جۆری حكومەت هەیە لەوانە: حكومەتی تاراوگە، حكومەتی كاتیی، حكومەتی باری ناكاو، حكومەتی شەڕ، حكومەتی ئاسایی/نەریتی، حكومەتی كاربەڕێكەر، كە هەر یەكێك لەو ناوانە بۆ حكومەت، گوزارشتن لە وەڵامدانەوە بۆ بارێكی تایبەت لەو بارودۆخەی هاتۆتەپێش بۆ وڵاتەكان و هەر یەكێك لەم حكومەتانە ئەرك و تایبەتمەندی خۆیی هەیە.

باشووری كوردستان و حكومەتی شەڕ

ئەگەر تیۆری حكومەتی شەڕ زاڵبوون بەسەر بارودۆخە ناهەموارەكان و تێپەڕاندنی قەیرانەكان و خێرا وەڵامدانەوەی پرسە گرنگ و تایبەتەکان بێت بە چارەنووسی نەتەوە، یان حكومەتێكی بچووككراوە بێت كە ئەركە لە پێشینەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگارییەکانی قۆناغەکە بێت، ئەوا هیچ شوێنێك هێندەی باشووری كوردستان پێویستیی بەم فۆرمە لە حکومەت نییە.

لە مێژووی باشووری كوردستان دا و لە سەدەی بیستەمدا بە گەڕانەوە بۆ مێژووی حكومەتی پاشایەتی كە پایتەختەكەی سلێمانی بوو، ئەوا نموونەمان دەست دەکەوێت. سەد ساڵ پێش ئێستا، لە ئۆگۆستی ١٩٢٣، لە سەردەمی حوكمڕانی شێخ مەحمود، لیژنەی شەڕ بۆ وەستانەوە لە ڕووی داگیركاریی بەریتانی و عێراقی پێكهێنراوە، كە هەمان ئەركی حكومەتی شەڕی هەبووە و ئەندامەكانی لەسەر بنەمای شارەزایی لە کاروباری سەربازیی دیاریكراون و بەسەر قۆڵەكانی شەڕدا دابەشکراون وەک: شارباژێر، شارەزوور، هەورامان، قەرەداغ، گۆیژە، پشتدەر، بازیان و پایتەختی پاشایەتیی، سلێمانی. لەوكاتەدا لەبەر بوونی مەترسی لەسەر سلێمانی، پایتەخت لە سلێمانییەوە گوێزرایەوە بۆ قەڵاچۆلان. ئەركەكانی ئەوكاتە بۆ بەڕێوەبردنی شەڕ، ئەمانە بوون:

یەکەم، دابەشكردنی سوپای مەملەکەتی كوردستان بە سەر بەرەكانی شەڕدا.

دووەم، ئاراستەكردن و فەرماندان بە فەرماندەی سوپا لە ناوچەكاندا.

سێیەم، دیاریكردنی بڕی مووچە و خۆراك و كەرەستەی شەڕ بۆ هەر ئەندامێكی سوپا لە جۆرە جیاوازەكانی پیادە و سوارە و هێزی پشتیوانیی.

لەگەڵ كۆتاییهاتنی حكومەتەکەی شێخ مەحموەد لەسەر دەستی داگیركەرانی کوردستان، بەریتانی و عێراقییەکان، ئەزموونی ئەمجۆرە لە كردەی سیاسیی لەناو باشووری كوردستان هەتا دروستكردنی “بەرەی كوردستانیی لە ١٩٨٧ دا واتە زیاتر لە شەست ساڵ لە كایەكەدا نەما. دەکرێت “بەرەی كوردستانیی” وەک حكومەتی شەڕ بدەینە قەڵەم كە لە ٥ ئازاری ١٩٩١ هەتا ٤ ی تەموزی ١٩٩٢ درێژەی کێشا، كە لە ئەدەبیاتی سیاسییدا وەک دەسەڵاتی دیفاكتۆ (de facto) ش ناودەبرێت.

لە دوای دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تەموزی ١٩٩٢، سەرباری ئەوەی کە لە ٢٠٠٣ دا بۆ ماوەی یەك مانگ باری لە ناكاو لە هەرێمی كوردستان ڕاگەیەنرا، بەڵام حكومەتی شەڕ پێك نەهات، لەو كاتەدا دوو حكومەت لە هەرێمی كوردستان هەبوون.

 لە دوای كۆتاییهاتنی ڕژێمی بەعس لە عێراق هەتا ساڵی ٢٠١٤، هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی ئاسایشی ڕێژەییدا بوو، كە هیچ شەڕێك لەو ماوەیەدا بە شێوازی بەرفراوان ڕووینەدا، سەرباری هێرشە داگیركارییەكانی هەردوو حكومەتی توركیا و ئێران بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەڵام لە ئابی ٢٠١٤ وە دەرگای شەڕێكی قورس لەسەر هەرێمی كوردستان لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) كرایەوە، كە دۆخی هەرێمی كوردستانی خستە بارێكی نائاسایشییەوە، ئەوەی زۆر گرنگ بوو لەوكاتەدا لە هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێت، ڕاگەیاندنی حكومەتی شەڕ بوو، بەڵام هیچ هەنگاوێك لەو بوارەوە نەنرا، لەكاتێكدا بەهۆی ململانێ سیاسییەكانی نێوان پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، ڕاگەیاندنی حكومەتی شەڕ ئەركی هەرە لەپێشینەی بارودۆخەكە بوو.

پێویستییەكانی حكومەتی شەڕ لە هەرێمی كوردستان

هێرش و هەڕەشە بەردەوامەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان، چ لەلایەن ئێران و توركیا و چ لەلایەن عێراقەوە بێت، گرنگیی ڕاگەیاندنی حكومەتی شەڕ لە هەرێم ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر و زیاتر دەکات. بە تایبەت لەم ساڵانەی ڕابردوودا کە بەهۆی بوونی ململانێ لاوەكیی و بەرژەوەندییە تەسكەكانی حیزبایەتییەوە زۆر دەرفەتی گرنگی وەڵامدانەوەی خێرا لە دەست هەرێمی كوردستان دەرچوو كە نەتوانرا بڕیاری ژیرانەی لێبدرێت، لەوانە:

یەکەم، شەڕی دژ بە داعش، كە پێویستیی بە بڕیاری سەربازیی خێراو ڕێبەرایەتیكردنی ژیرانە و بەنهێنی مانەوەی بەشێك لە ڕووداوەكانی شەڕەكە بوو، بەڵام نەكرا.

دووەم، لە ٢٠١٤ دا، لە كاتی بڕینی بەشە بوودجەی هەرێمی كوردستان، كە ئەو كارەساتە خۆی لەخۆیدا ئەو بارودۆخەی هێنایەپێش كە حكومەتی شەڕ بۆ تێپەڕاندنی ئەو قۆناغە بێتەكایەوە، بە تایبەت كە هاوكاتی شەڕی دژی تیرۆر بوو، لەو قۆناغەشدا ئەو هەنگاوە نەنرا.

لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ دا، دوای هەڵوێستە شۆڤێنییەكانی دەوڵەتانی عێراق و ئێران و تورکیا بۆ سەر هەرێمی كوردستان و جوڵاندنی سوپا و داگیركردنەوەی ناوچە كوردستانییەكان و ئابڵوقەدانی هەمەجۆری هەرێمی كوردستان، زۆر گرنگ بوو بۆ وەڵامدانەوەی شەڕ و ئابڵوقە و قەیرانەكان، حكومەتی شەڕ دابمەزرایە، بەڵام ئەمجارەش هەر نەكرا.

هەموو ئەم ڕووداوانە، ئەوەی دەهێنا كە لەو جومگە هەستیارانەی مێژوودا، بڕیاری دروست كردنی حكومەتی شەڕ لە هەرێمی كوردستان بدرێت. هەر لەو سەردەمەدا مامۆستای ڕەوانشاد جەمال نەبەز، پێشنیازی لیژنەیەكی لەو جۆرەی خستەڕوو، “بەڵام نەك بەناوی حكومەتی شەڕ”، بەڵام بۆ هەمان ئەرك و ئامانج پێشنیاز و داواكەی ئەویش ڕەچاونەكرا.

ئەگەر ئەو هەنگاوانە بنرایە، ئەگەری دەركەوتنی خاڵی لاوازی هەرێمی كوردستان و گەیشتن بەو ئەنجامە خراپانە كەمتر دەبوو لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە مەترسییەكانی هەنگاوە نادەستوورییەكانی وەك: درێژكردنەوەی خولی پەرلەمان، ویلایەتی سەرۆكی هەرێم و حكومەت،  هێندە كەلێنی نێوان هێزە كوردستانییەكانی فراوان نەدەكرد.

لە ئێستاشدا، بیركردنەوە و دانانی بەرنامە و بەهەند وەرگرتنی پێشهات و پیلانەكانی دژ بە هەرێمی كوردستان و مەترسیەكان، ئەوە دەهێنێت كە ئەم جێگرەوە “حكومەتی شەڕ” بخرێتەسەر مێزی نەخشەدانان و بڕیاری سیاسی.

سەرچاوەکان

محەمەد ڕەسوڵ هاوار (١٩٩١) شێخ مەحمودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، بەرگی دووەم، لەندەن: بلاك ڕۆز، ل.ل. ٥٥٧-٥٥٩.

فەرهەنگی ئەلیكترۆنیی ویكیپیدیا؛ عەرەبی و ئینگلیزی.

سكای نیوز عەرەبی، الأولى منذ ١٩٦٧، لەم ماڵپەڕە https://rb.gy/6pyeq6.

WION, Explained: Israel forms emergency ‘war cabinet’. What is it? What will it do? at https://www.wionews.com/world/explainer-israel-forms-emergency-war-cabinet-what-is-it-what-will-it-do-645607