سەکۆ

بۆ نیشتیمانسازی​

Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors

ڕۆشنبیری و گەشەپێدان

چۆن گەشەپێدان بۆ ئازادی، مافەکانی مرۆڤ، خۆشگوزەرانی و ئاسوودەیی ژیان دەستپێدەکات؟ ئایا گەشەپێدان و گەشەپێدانی ئابووری بابەتێکی زانستی و واقیعی تاک، کومەڵگە، نەتەوە و وڵاتانی جیهانە؟ ئایا گەشەپێدان ڕێگری لە کەوتن و شکستی نەتەوەکان دەکات؟ دەکرێت بپرسین، چ پەیوەندییەک لە نێوان پەروەردە و ڕۆشنبیری و گەشەپێداندا هەیە؟ ئایا گۆڕانکاری هزر و زیهنیەت هۆکاری سەرەکی گەشەپێدانە یاخود گەشەپێدان ڕۆشنبیری بەرهەمدێنێت؟ ئایا گەشەپێدان ڕەهەندێکە و تەنیا گەشەپێدانی ئابووری لە خۆ دەگرێت؟ یاخود گەشەپێدان گشتگیر و فرەبوارە (multidiscipline)، فرەپسپۆڕی و فرەڕەهەندە؟ ئەوەی لە مێژووی گەشەپێداندا بەپێی مێژووی شارستانییەتەکان و داتا و تیورییەکان سەلمێندراوە جیهانی گەشەکردووی ئێستا بەرهەمی گۆڕانکاری عەقڵیەت و گەشەپێدانی ڕۆشنبیری و ئابووری و ڕامیاری و جڤاکییە بۆ ئەوەی ئازادی، بژاردەکان، ژیانێکی ئاسوودە بۆ مرۆڤ و هاونیشتمانیان مسۆگەر بکرێت.

چەمکی گەشەپێدان پێناسەی جیاوازی هەڵدەگرێت و زیاتر لە دەیان پێناسەی بۆ کراوە. ئەوەی لێرەدا پێناسەی دەکەم دەرئەنجامی بیست ساڵ توێژینەوەی زانستی و ئەکادیمییە لە بواری گەشەپێدان و گەشەپێدانی ئابووری. لەم ڕووەوە، گەشەپێدان (development)؛ گۆڕانکارییەکی هزری و زیهنیەتە (mindset )، کە تێیدا کۆی گشتی بیرکردنەوە و ڕەفتار و کرداری مرۆڤ و جڤاک گۆڕانکاری بەسەردێت و تەکنەلۆجیا  دەگۆڕێت بۆ ئەوەی کۆی ڕێکخستن و پەیوەندییەکانی جڤاک نەشونما بکات، کۆمەڵگا بەدامەزراوەیی بکرێت. لە دەرئەنجامی کۆتایی ئەم پڕۆسەیەدا، خۆشگوزەرانی و ژیانێکی ئاسوودە مسۆگەر بکرێت. لەم دیدە زانستییەوە، گەشەپێدان گۆڕانکاری ڕیشەیی لە هزر و زیهنیەتی تاک و کۆمەڵە، لە هزرێکی کۆن و نەریتی و ئایینی بۆ زیهنیەتێکی زانستی بەمانا ئەکادیمییەکەی نە بە واتای حوجرەیی و تەقلیدییەکەی. ئەم ڕوانگەیە بەشێوەی دیرۆکی و زانستی سەلمێندراوە و جیاوازی نەتەوە و وڵاتانی جیهان بەپێی پێوەرەکانی گەشەپێدان دەستنیشان دەکات. بۆ نموونە، وڵاتێکی وەکوووەکوو ئەمریکا و هەرێمێکی وەکوووەکوو کوردستان بەپێی زیاتر لە ٣٠٠ پێوەری گەشەپێدان دەتوانین بەراوردیان بکەین. ئەگەر بەراوردێک بکەین لە ئەنجامدابۆمان دەردەکەوێت کە هەرێمی کوردستان و عێراق گەشەنەکردوون ولەنێو نەریت و کۆنخوازیدا چەقیان بەستووە.

گەشەپێدان لە بنەڕەتدا گۆڕانکاری لە هزر و بیرکردنەوە و ڕەفتارە بە جۆرێک مرۆڤ توانا و بەهرەکانی دەخاتە گەڕ و خاوەن ئیرادە دەبێت بۆ ئەوەی لە ژیان و پیشەکەیدا داهێنان بکات و بتوانێت پێداویستی و پێویستییەکانی خۆی دابین بکات و کەسایەتی ڕۆشنبیر و سەربەخۆ بێت  و ترسی لە گۆڕان لە ژیان و گوزەرانیدا نەبێت، چونکە گۆڕان و دینامیکی بوون جەوهەر و ڕەگی گەشەپێدانی بەردەوام و پێشکەوتنی مرۆڤ و جڤاکە. لە ڕاستیدا، قۆناخەکانی ژیانی مرۆڤایەتی بە گۆڕانکاری لە هزر و جیهانبینی دروست بووە و لەم سەردەمەی زیرەکی دەستکرد (AI) و ئابووری دیجیتاڵیش بەردەوام دەبێت.

کۆمەڵگای پێشکەوتوو و گەشەپێدراو پەیوەندییەکی تۆکمە و دوولایەنەیان پێکەوە هەیە.ئەو تاک و جڤاکەی کە گۆڕانکاری وەکوو بەشێک لە ژیان و بیرکردنەوە و ڕەفتار نەزانێت لە ژێر کاریگەریی و گۆڕانکاریی جیهانیدا، ئابووری و گۆڕەپانی سیاسەت و کایە جیهانییەکان دەدۆڕێنێت. کەواتە گەشەپێدان چەمک و بنەمایەکی واقیعی و مێژووییە. واقعییە بۆ ئەوەی پێوەر و داتاکانی وڵات و هەرێمەکانی جیهانی پێ بەراورد دەکرێن . داتا و پێوەرەکان پیشان دەدەن کام وڵات و نەتەوە گەشەکردووە و کامیان دواکەتووە . هەروەها لە ڕووی مێژووییەوە هەڵکشان و داکشانی جیهان دەبینرێت و شکست و سەرکەوتنی نەتەوەکان دەستنیشان دەکات. یونان شکست دەهێنیت و نەرویج گەشە دەکات، کۆریای باشوور سەردەکەوێت و کوریای باکوور دوادەکەوێت. هەرێمی کوردستان گەشەنەکردووە وهەرێمی تایوان پێشکەوتووە.

جڤاکی گەشەپێدراو، جڤاکێکە کە ئازادی و بژاردەی خەڵک زیاتر و بەرفراوانتر دەکات. لەم ڕەهەندەوە، نەتەوە و وڵاتانی گەشەسەندوو تایبەتمەندیی خۆیان هەیە. ئەوەی سەلمێندراوە، لە بواری مێژووی و پێوەرەکانەوە وڵاتی گەشەسەندوو پەیوەندی بە هێزی سەربازی و جوگرافیای ستراتیژی، هەبوونی ئوقیانووس و سامانی سروشتی نەبووە و نییە. بۆ نموونە، سۆماڵ لە سەر دەریا و ئۆقیانووسە و جوگرافیایەکی گرنگی داگرتووە کەچی گەشەسەندوو نییە ولە ڕووی هەژاری و گەندەڵی و برسیەتی یەکەمی جیهانە، لە کاتێکدا سویسرا ونەمسا و هەنگاریا دەشت وشاخاوین و داخراون بەسەر دەریادا کەچی گەشەسەندوون وپێشکەوتووی پیشەسازین.

کەواتە چ شتێک گەشەپێدان گەشەپێدانی ئابووری دەخۆڵقێنێت و ژیان وئازادی و گوزەرانی ماددی و مەعنەوی مرۆڤ مسۆگەر دەکات؟ لێرەدا مەعنەوەی بە واتا ئایینیەکە نییە، مەعنەویە بە واتای پێداویستی ڕۆحی و سایکۆلۆژی مرۆڤ و جڤاک. ئەوەی ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگرە، ڕۆشنبیری زانستی وهزری و عەقڵانی و زیهنیەتی دوور لە خورافە و ئایین، توانیویەتی گەشەپێدان بخوڵقێنێت. لە ڕاستیدا، گەشەپێدان ،میوە و بەرهەمی گۆڕانکاری هزر و ڕۆشنبیرییە کە لە پرۆسەیەکدا دامودەزگا و ڕێکخراوەکانی جڤاک دەگۆڕێت بۆ ئەوەی سەرمایەی مرۆڤی و سروشتی تاک و کۆمەڵ توانای فیکری و ماددی خۆیان بە کارامەیی لە چالاکییە دینامیکیەکانی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی تەرخان بکەن و بەرهەمی جڤاک زیاد بکەن. دەرئەنجامی ئەم گۆڕانکاری و گەشەپێدانە ئەوەیە دامەزراوە سیاسی و ڕۆشنبیری و ئابوورییەکان بە سیستەمی دەبن و ژیانی ماددی و واتایی مرۆڤ و مرۆڤەکان  بەپێی بنەما گەردوونییەکانی مافی مرۆڤ و ئازادییەکان مسۆگەر دەبێت.

بۆ گەیشتن بەو ئاستەی لە گەشەپێدان، پێویستی بە تاک و کۆمەڵ هەیە کە عەقڵیەت و هزری خۆیان بگۆڕن بۆ ئەوەی شێوازی ژیانیان بگۆڕن. هزری نەریتی و کۆن وەلاوە بنێن و بە شێوەی واقعیی و ژیرانە و زانستی بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگوزاری کارا بن. من ناوی لێ دەنێم مرۆڤی گەشەکردوو، یان تاکی نوێ .ئەو مرۆڤە گەشەکردووەی کە زانست و ژیری بە بنەما دەگرێت، فکری ئازادە، لیبراڵ  دیمۆکراتە، خاوەنی شارەزایی و توانای تەکنیکیە و داهێنان دەکات. بەرهەمی ئەم تاکانە کۆمەڵگایەکی گەشەکردووە. بەڵام چۆن و بە چ پڕۆسەیەک گۆڕانکاری زیهنیەت و هزر دروست دەبێت؟

گۆڕانکاری زیهنیەت و بیرکردنەوە یەکێک لە گرنگترین جیاوازییەکانی نێوان مرۆڤ و زیندەوەرەکانی دیکەی گۆی زەوییە. لە ڕاستیدا هەر جۆرە گۆڕانکاری لە عەقڵیەت و بیرکردنەوەی تاکەکان، نەتەوەکان و وڵاتانی جیهان پۆلین دەکات بۆ گەشەسەندوو و پێشنەکەوتوو. گۆڕانکاری هزر و بیرکردنەوە لە سێ بواری مرۆڤناسی، جیهانناسی و جیهانبینی، تەکنەلۆجیا پێکدێت کە بنەماکانی گەشەپێدانە.

یەکەم، ناسینی مرۆڤ و پێداویستی مرۆڤ و شوناسی مرۆڤ. تاکی گەشەسەندوو، مافە ئابووری و سیاسی و سایکۆلوجی و کۆمەڵایەتییەکانی خۆی و کۆمەڵگا دەزانێت و پلانی بۆ هەیە. هەروەها ئازادی مرۆڤەکان، یەکسانی مافەکانی نێر و مێ بنەمای تێگەیشتنی قووڵ لە پەیوەندی مرۆڤەکان بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانە. تاکی گەشەسەندوو سیستەمی بیر دەکاتەوە ((systems thinking.

دووەم، گۆڕانکاری لە جیهانبینی و ناسینی جیهانی تاک و کۆمەڵگا ئەو دەرفەتە دەدات کە تاکەکان و جڤاک  پەیوەندییەکانیان لەگەڵ یەکتر و نەتەوەکانی دیکە ڕێکبخەن و بەرژەوەندی خۆیان بزانن و بیپارێزن و ڕێز لە کەسانی دیکە بگرن و فرەڕەنگی بە هەل بزانن نەک مەترسی. هەروەها ژینگەپارێزیی بە بنەما دەزانێت و خۆی بەشێک لە ئیکۆسیستەم دەزانێت، ئەمە جیهانبینی گەشەپێدان و نوێیە.

سێیەم، گۆڕانکاری لە تەکنەلۆجیا و تێگەیشتن و شارەزایی لە تەکنەلۆجیا هۆکاری سەرەکی بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگۆزاری نوێیە. لە جیهانی پڕ لە ڕکابەری و کێبڕکێی سەردەمی نوێدا چۆنیەتی و چەندایەتی بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگوزاری واتای شارستانیەتی نوێیە. تەکنەلۆجیا بریتییە لە زانیاری تەکنیکی و سۆفتوەیە (software) و مەکینات و ئامێرەکانی هاردوەیە (hardware). ئەگەر بیرمان بگۆڕێت بۆ تەکنەلۆجیا، ئەوە پیشەسازی کۆن دەگۆڕین بۆ پیشەسازی پێشکەوتوو و تەکنەلۆجیای نوێ. بۆ نموونە، تەکنەلۆجیای کڵاش دەگۆڕین بۆ بەرهەمهێنانی زیاتر و باشتر و فراوانتر. کشتوکاڵ و ئاژەڵداری لە کوردستاندا شێوەی نەریتی و گەشەنەسەندووی گوندنشینی دەگۆڕێت بۆگەشپێدانی تەکنەلۆجیای کشتوکاڵی. لەم ڕوانگەوە گوند واتای نامێنیت. لە بواری بەرگریدا فەرماندەی هێزی پێشمەرگەی یەکگرتوو دەبێت زیرەکی دەستکرد (AI) بزانێت. ماموستای زانکۆ و بزنس دەبێت زیرەکی دەستکرد بزانن.

بۆ گەشەپێدان و گۆڕانکاری لەو سێ بوارەدا پێویست دەکات سیستەمی پەروەردەمان بگۆڕێت، ژنان و دایکان بیر و هزریان بگۆڕێت. لەلایەکی دیکەوە خەڵک یان حکومەت، بە مەرجێک حکومەتێکی نیشتیمانی  و سیستەمی بێت نەک حیزبی، ژێرخانی ئابووری و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان ٢٤ کاتژمێر بێت و یاساکان ڕێکبخات. هەروەها هەلی دادوەرانە و دادگەری فەراهەم بکات بۆ داهێنان و هەلی یەکسان بۆ ئەوەی مرۆڤەکان بەربەست لە بەردەم خۆیاندا نەبینن بۆ گەیشتن بە ئامانج و خەونەکانیان. لە ڕووی ئابوورییەوە کەڵەکەکردنی سەرمایە و پاشەکەوت و وەبەرهێنان هۆکاری گەشەپێدانی ئابوورییە. بەڵام بە مەرجێک ئازادی بزنس و هەلی یەکسانی بزنس فەراهەم بێت و دەستێوەردانی حیزبی لە ئابووریدا نەبێت.

ئەم هۆکارانەی گەشەپێدان لە پڕۆسەیەکی ڕێکوپێک پێوسیتە هەماهەنگی و هارمۆنی لە نێوانیاندا هەبێت بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی گەشەپێدان کە  بریتییە لە ئاسوودەیی و ئازادی و خۆشگوزەرانی و شادی و و دادگەریی . لەم ڕوانگەیەوە، دەتوانین گەشەپێدان بە دارێک وێنا بکەین کە ڕەگەکەی، ڕۆشنبیری و زیهنیەت و هزرە و لق و گەڵاکانیشی سیستەمی سیاسی و یاسایە. بەرهەم و میوەکانیشی بریتیین لە کاڵا و خزمەتگوزارییەکان بۆ دابینکردنی خواست و پێداویستی تاک و کۆمەڵگا بۆ ئەوەی خۆشگوزەرانی ماددی و مەعنەوەی مرۆڤ وهاووڵاتیان گەرەنتی بکرێت

لە وتاری داهاتووەدا، شرۆڤەیەک بۆ گەشەپێدان و گەشەپێدانی ئابووری لە هەرێمی کوردستان دەکەم. وەک دەزانین هەرێمی کوردستان وەکوو ناوچەیەکی جیوستراتیجی وجیوپۆلەتیکی گرینگ لە ڕۆژەهەڵاتی ناڤین هەڵکەتووە، بەڵام لە ڕووی گەشەپێدانەوە پڕە لە کەڵەکەبوونی قەیران و کێشە و گرفتی سیاسی و ئابووری و جڤاکی. مرۆڤی گەشەکردوو لەم سێ بوارەدا ئاستی هۆشیاری و تێگەیشتنی بەرز دەبێتەوە بۆ خۆی و کۆمەڵگا و ژینگە و گەشەپێدانی بەردەوام ڕوودەدات.

 

سەرچاوەکان

 

موسا محەمەد توفێق، ئابوور کوردستان لە نەریتخوازی بۆ گەشەپێدانی سەردەمیانە، ٢٠١٢،چاپخانەی شەهاب، هەولێر.

Tawfeeq, M., & D’Souza, G. Productivity of Industrial Capital and Labor, Kurdistan Region, Iraq (1995-2008).

Acemoglu, D. (2015). Why nations fail?. The Pakistan Development Review, 54(4), 301-31.

Pye, L. W., & Verba, S. (2015). Political culture and political development. Princeton University Press.

Sen, A. (2000). Development as freedom. Development in Practice-Oxford-, 10(2), 258-258.

ئەم بابەتە دەربڕی بۆچوونی نووسەرە.

ڕێکخراوی

سەکۆ بۆ نیشتیمانسازی

Features

نوێترین بابەت

eBook App for FREE

Lorem Ipsum is simply dumy text of the printing typesetting industry lorem.

نووسەران

Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors

Copyright © 2023 SEKO