سلێمان مستەفا حەسەن
عێراق وڵاتێکی دروستکراو و سەپێنراوە دوور لە ئیرادەی نەتەوەکانی. ئینگلیزەکان لە ١٩٢١ لەسەر نەخشەی جوگرافیای ناوچەی دووڕووبار وڵاتێکیان دروست کرد بە ناوی عێراق، وڵاتێک لە شێوەی مۆزەخانە، مۆزەخانەی پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینیی و مەزهەبیی.
ئەزموونی حوکمڕانی ١٠٠ ساڵەی عێراق پڕیەتی لە کارەسات، لە سەردەمی مەلەکەییەوە بۆ کۆماریی، لە مەلیک فەیسەڵ بۆ سەدام، لە کابینەی ڕاگوزەری سەردەمی پۆل بریمەر بۆ حکومەتی سوودانی، کێشە و ناکۆکی و ململانێ بێکۆتاکان بەردەوامن و درێژەیان هەیە.
شاراوە نییە عێراق لە سێ گرووپی (نەتەوەیی و مەزهەبیی) سەرەکی پێک دێت: کورد، عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە. شیعەکان زۆر جار لەژێر کاریگەریی ئێران‌ـن، سوننەکانیش لە بازنەی تورکیا و وڵاتانی کەنداو دەخولێنەوە. گەلی کوردستان وەک گەلێکی ستەملێکراو لە مێژووی دەوڵەتی عێراق بۆ ئەمڕۆ بەردەوامە لە بەرخودان بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی تا ساڵی ٢٠٠٥ کە بەفەرمی لە دەستووری عێراق لانیکەمی بەشێکی مافەکانی بنە جێ کران، بەڵام تا ئەمڕۆ هەر سێ گرووپ باوەڕ و متمانەیان بە یەکدی نییە، ناکۆکی و ململانێکان بەردەوامن، گوێنەگرتن و بێمتمانەیی درێژەی هەیە. کورد داوای جێبەجێ کردنی دەستوور و چەسپاندنی بنەماکانی فیدراڵیزم و مافی چارەی خۆنووسین دەکات؛ عەرەبی سوننە خەون بە دەسەڵاتی سوننەگەرایی کۆن دەخوازن و ئامادەی دیالۆگی بنیاتنەرانە نین. ڕاستییەکی نکۆڵی لێ نەکراو هەیە ناکۆکی مەزهەبی و نەتەوەیی مینێکی ئامادە و بەردەوامە بۆ تەقینەوە. عەرەبی شیعە بەردەوامن لە توندکردنی گەمارۆی شیعەگەرایی بەسەر کورد و سوننە، سوننە لە خەونی قووڵی عروبەدا خەبەری نەبووەتەوە.
بەدرێژایی ماوەی پێنج خولی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران (٢٠٠٤ بۆ ٢٠٢٢)، دیمەنی تایفەگەریی و مەزهەبیی و نەتەوەیی قووڵتر کردووەتەوە، گەندەڵی و نادادی و شەڕ و کوشتار و شەڕی داعش، بارودۆخی نالەباری ئابووری، ناکۆکی حکومەتی فیدرال لەگەڵ حکومەتی هەرێم و کورد بەردەوامن، خوێندنەوەی جیا بۆ دەستوور دەکرێت، لە هەمان کاتدا ڕاڤەکردنی دەستوور بە سیاسی کراوە.
پرسی یاسای نەوت و گاز، یاسای دادگای فیدرالی، ماددەی ١٤٠ی دەستوور، بنەماکانی دیموکراسی و تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتە دانپێدانراوەکانی ناو دەستوور (دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدرالی، دەسەڵاتە هاوبەشەکان، دەسەڵاتەکانی هەرێمەکان، دەسەڵاتە باس نەکراوەکان) کێشە و ناکۆکی بەردەوامن. بیری تائیفیی، مەزهەبیی، نەتەوەیی ڕۆژ لە دوای ڕۆژ تۆختر دەبێتەوە. دیالۆگ و بەشداری و هاوبەشی لە نیشتیمانێک بۆ هەمووان لە خەیاڵدانی شەقام و سەرکردەکاندا بوونی نییە، هەموو ئەو ڕاستییانە سنووری بێباوەڕیی و بێمتمانەییان نەبەزاند. بەپێچەوانەوە خول لە دوای خول کێشە و گرفتەکان بە یەکتر دەسپێرن و تەقینەوەکان دوا دەخەن.
ئەم وڵاتە سەپێنراو و دروستکراوە، مۆزەخانەی نەتەوە و پێکهاتەی ئایینیی و مەزهەبیی بەرەوە کوێ؟ لە داهاتووی نزیکدا، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجوومەنی نوێنەران لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٥ ئەنجام دەدرێت، ئایا ئەو هەڵبژاردنە دەبێتە جێگای ئومێد، یان بەرەو تونێلێکی تاریک و خەونی چۆلەکە دەڕوات.
لەبەر دان نەنان بە ڕاستییەکی تاڵ، کە عێراق وڵاتێکی سەپێنراوە و دروستکراوە، لەبەر پەیڕەو نەکردنی بنەماکانی دیموکراسییەت و سەروەری یاسا، لەبەر نەبەزاندنی سنووری تایفە و مەزهەب و ئایین، لەبەر کار نەکردن بە دەستوور، شەمەندەفەری خولانەوە لە بازنەی نەهامەتی بەردەوامە. لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە سیستەمی هەڵبژاردن دەگۆڕێت بە باڵای دیکتاتۆریەت و تایفەگەری، هەموو حکومەتەکان لەسەر بنەمای پشک پشکێنە دروست بوون، پشک پشکێنەی تائیفی و مەزهەبی و نەتەوەیی، سەرەنجام دروست بوونی هێزی نادەوڵەتی (نایاسایی) چەکدار.
ئایا کات ماوە بۆ دروست کردنی بەرەیەکی دیموکراسی بە نوێنەرایەتیی لیستی سیاسی بە بنەمای هاوبەشبوونی نەتەوەیی و یاساسازی. ئەم لیستە نوێیە، لیستی عێراقی نوێ دەتوانێت پەیوەندی ڕەهەندی نوێ لە نێوان کورد، سوننە و شیعە بێت.
کورد، وەک پێکهاتەیەکی مەزن، دەیەوێت مافی نەتەوەیی ڕوونی فیدراڵی پەیوەندیدار بگەیەنێت بە دوا مەنزڵ و متمانەی بۆ دروست بکرێت، وەک چۆن ئەڵمانییەکان متمانەیان بۆ گەلی جوو دروست کرد. سوننە دەیەوێت متمانەی بۆ دروست بکرێت و بگەڕێتەوە ناو دەوڵەتی عێراق و لەسەر تاوانەکانی سەدام و بەعس سزا نەدرێت، شیعەش دەیەوێت زۆرینەی خۆی لە دەوڵەتی عێراق بپارێزێت.
کەواتە خاڵی هاوبەش بوونی هەیە، ئەگەر هەیە چییە، ئایا دەکرێت بازدانێک بکرێت، یان ئەوە خەونی چۆلەکەیە، ئەگەر دەرفەت هەیە دەکرێت ئەو هێزانەی باوەڕیان بە پێکەوەژیان هەیە لەسەر بەرنامەی بەیانی ڕێک بکەون، سنووری نەتەوە و ئایین و مەزهەب ببەزێنن بە ڕاگەیاندنی مانیفێستی نوێ بەناوی عێراقی نوێ کە ئەم ئامانجانە لەخۆبگرێت و لیستێک لە ئێستاوە بۆ بەشدار بوون لە هەڵبژاردن ٢٠٢٥ ڕابگەێنرێت، یان دوای هەڵبژاردن لەسەر ئەو بنەمایە لیستی براوە ڕابگێنن.
بەرنامەی لیستی عێراقی نوێ دەتوانێت لەسەر ئەم بنەمایانە بنیات بکرێت:
یەکەم، بەهێزکردنی فیدراڵیزمی نەتەوەیی و یاسایی (کورد، شیعە، سوننە)
دووەم، جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠، دەرکردنی یاسای نەوت و گاز، دادگای فیدراڵی، مافی هەرێمەکان.
سێیەم، ڕێکەوتن لەسەر دەرکردنی هێزی چەکداری (تورکیا و ئێران) و چاکسازییەکی فەرمی لە هێزە چەکدارەکان، داننان بە واقیعی فرەنەتەوەیی عێراق و هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی و تێکەڵکردنی بە سوپای عێراق.
چوارەم، چاکسازیی و هاوبەشکردنی فەرمیی لە بوارەکانی؛ کارەبا، ئابووری، و خزمەتگوزاری، وەبەرهێنان، هەمەجۆرکردنی ئابووری و گەشەپێدانی ناوخۆیی.
پێنجەم، بەستنی پەیوەندییەکی نوێی نیشتیمانی لەسەر بنەمای ماف، ئاشتی و یەکسانی، دیموکراسی و سەروەری یاسایی، دوور لە بنەمای مەزهەبی یان نەتەوەیی.
شەشەم، گێڕانەوەی پارە دزراوەکان و بە سزا گەیاندنی گەندەڵکاران و بڕینی دەستی مافیاگەری و چەتەکان لەناو دامەزراوەکانی دەوڵەتەدا.
حەفتەم، بەرنامەی لیستی عێراقی نوێ لەم هەڵبژاردنە بکرێتە پێوەر، ئەگەر گەلانی عێراق متمانەیان پێدا ئەوە دەکرێت وەک ڕا وەرگرتنێکی ڕاستەقینەی گەل مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. بە پێچەوانەوە ئەگەر گەل متمانەی پێ نەدا، یان زەمینەی دروست کردنی ئەو بەرەیە بوونی نەبێت، پێویستە گەلانی عێراق بگەنە ڕێککەوتنێکی تر و شێوازێکی تری پێکەوەژیان و واز لەو عێراقە بەزۆر دروستکراوە بهێنن.
هەڵبژاردنی ١١ی تشرینی دووەم دەکرێت ببێت بە دەرفەتێکی نوێ بۆ عێراقی نوێ، یان دەکرێت ببێتە دوا وێستگەی عێراق، بەرەو ئەزموونی کۆنی پڕ لە شکست و داڕووخان. بۆیە کورد و عەرەب لەبەردەم بەرپرسیارەتیدان، پێکەوەژیان یان لێکترازان، کورد و پارتە کوردستانییەکان لەبەردەم بەرپرسیارەتیدان، پێداچوونەوە بە نەخشەی نوێ یان پێکەوەژیان، هەموو ئەو پرسیارانە بەرئەنجامی خەیاڵ و لێکدانەوەی ناواقیعی نین بەڵکوو بەرئەنجامی مێژووی قۆناغەکانی عێراقی دروستکراون، دانیشتی کورد و عەرەبی شیعە و سوننە لەسەر مێزی خڕ، یان گەڕان بەرەو کۆنفیدرالی و شێوازێکی نوێی حوکمڕانی. دەرفەتی نوێ بۆ ڕاهێنانێکی نیشتیمانی. ئەگەر لیستی «عێراقی نوێ» بتوانێت بە تەواوی هاوبەش و نیشتیمانی بێت، دەبێت نەک تەنیا لیستێکی هەڵبژاردن، بەڵکوو ببێت بە پێکهاتەیەکی نوێ بۆ دروستکردنی عێراقێکی دیموکراتیک، فیدراڵی و هاوبەش، کە یاسا و ماف باڵا بن و سەروەر بن.
