٢-٢
لە سەردەمی هاوچەرخدا، نەتەوە وەک دیاردەیەکی درکپێکردنی/کۆگنیتیڤی-مێژوویی، لەگەڵ کۆمەڵێک ئاڵنگاری و دۆخی نوێ بەرەوڕوو بووەتەوە کە پێویستی بە شیکردنەوەیەکی قووڵ هەیە. جیهانگیریی، کە خێرایی و بەرفراوانی پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی نێوان کولتوورەکانی زیاد کردووە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر چۆنیەتی کارکردن و خۆپێناسەکردنەوەی نەتەوەکان هەبووە. لەم دۆخەدا، نەتەوە خۆی لە بەردەم دوو هێزی دژبەیەکدا دەبینێتەوە: لە لایەکەوە هێزی یەکگرتن و یەکسانبوونی جیهانی (global homogenization)، لە لایەکی دیکەوە هێزی پاراستنی جیاوازی و تایبەتمەندی کولتووری. ئەم دۆخە هاوبەرپەرچە بووەتە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە ناسنامەی نەتەوەیی کە تێیدا نەتەوە هەوڵ دەدات لە کاتێکدا خۆی لەگەڵ پێداویستییەکانی جیهانی هاوچەرخدا بگونجێنێت، هاوکات تایبەتمەندییە بنەڕەتییەکانی خۆیشی بپارێزێت.
لەم پڕۆسەیەدا، ڕۆحی نەتەوەیی دەکەوێتە بەر کاریگەریی کۆمەڵێک فاکتەری نوێ کە پێشتر بوونیان نەبووە یان کەمتر کاریگەر بوون. بۆ نموونە، تەکنەلۆجیای پەیوەندی و زانیاری، کە سنوورە فیزیکییەکانی تێپەڕاندووە، بووەتە هۆی دروستبوونی فەزایەکی نوێی پەیوەندی و هاوبەشی لە نێوان ئەندامانی نەتەوەدا کە سنوورە جوگرافییەکان تێدەپەڕێنێت. ئەم دۆخە نوێیە، لە کاتێکدا دەرفەتی نوێ بۆ بەهێزکردنی پەیوەندی نێوان ئەندامانی نەتەوە دەڕەخسێنێت، هاوکات ئاڵنگاری نوێش بۆ چۆنیەتی پاراستن و گواستنەوەی کولتوور و ناسنامەی نەتەوەیی دروست دەکات.
هەروەها، پەیوەندی نێوان نەتەوە و دیموکراسی، کە یەکێکە لە گرنگترین پرسەکانی سەردەمی هاوچەرخ، پێویستی بە تێڕامانێکی قووڵ هەیە. لە لایەکەوە، نەتەوە وەک چوارچێوەیەکی هاوبەشی کولتووری و کۆمەڵایەتی، بەستێنێکی گرنگ بۆ پیادەکردنی دیموکراسی دابین دەکات. بیرۆکەی هاووڵاتیبوون و بەرپرسیارێتی هاوبەش، کە بنەمای سەرەکی دیموکراسین، لە چوارچێوەی نەتەوەدا واتا و کاریگەری تەواویان وەردەگرن. لە لایەکی دیکەوە، دیموکراسی وەک سیستەمێکی سیاسی کە لەسەر بنەمای مافی تاک و ئازادی بیروڕا دامەزراوە، دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی فرەیی و جیاوازی لە نێو نەتەوەدا. ئەم دۆخە هاوبەرپەرچە بووەتە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە ناسیۆنالیزمی دیموکراتیک کە تێیدا هەوڵ دەدرێت هاوسەنگی لە نێوان یەکگرتوویی نەتەوەیی و مافی جیاوازی و فرەییدا ڕابگیرێت بەبێ ئەوە بتلێتەوە ناو تارمایی وۆکیزم/بەئاگابوون (wokeism) و داڕمانی هێزی دەوڵەت و ئەتۆمیزەبوونی نەتەوە.
پرسێکی دیکە کە پێویستی بە تێڕامانی قووڵ هەیە، پەیوەندی نێوان نەتەوە و پرسە جیهانییەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا و قەیرانی ژینگەییە. ئەم پرسانە، کە سنووری نەتەوەکان تێدەپەڕێنن و پێویستیان بە هەماهەنگی و هاوکاری نێونەتەوەیی هەیە، ئاڵنگاری نوێیان بۆ چەمکی سەروەریی نەتەوەیی دروست کردووە. لەم دۆخەدا، نەتەوە خۆی لە بەردەم پێویستی دووبارە پێناسەکردنەوەی ڕۆڵ و ئەرکەکانی خۆیدا دەبینێتەوە. ئەم پڕۆسەیە، کە دەکرێت وەک “نێونەتەوەییبوونی نەتەوە” ناوی لێ بنێین، بووەتە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە هۆشیاری نەتەوەیی کە تێیدا بەرژەوەندی نەتەوەیی و بەرژەوەندی جیهانی لە پەیوەندییەکی ئاڵۆزی هاوبەرپەرچدان.
سەرەڕای ئەم ئاڵنگارییانە، نەتەوە هێشتا وەک یەکێک لە گرنگترین چوارچێوەکانی ڕێکخستنی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی مرۆڤ ماوەتەوە. ئەمەش بۆ ئەو تایبەتمەندییە سەرەکییەی نەتەوە دەگەڕێتەوە کە توانای گونجاندن و خۆنوێکردنەوەی بەردەوامە. نەتەوە، وەک بەرهەمی پڕۆسەیەکی مێژوویی درێژخایەن، خاوەنی توانایەکی بەهێزە بۆ وەرگرتن و تێکەڵکردنی توخمە نوێیەکان لەگەڵ ناوەڕۆکە مێژووییەکەی خۆیدا. ئەم تایبەتمەندییە وای کردووە کە نەتەوە بتوانێت خۆی لەگەڵ گۆڕانکارییە خێراکانی جیهانی هاوچەرخدا بگونجێنێت و هاوکات ناسنامە و تایبەتمەندییە بنەڕەتییەکانی خۆیشی بپارێزێت.
لە ئەنجامدا دەبێ ئاماژە بەوە بکەین کە ڕۆڵی نەتەوە لە داهاتووی مرۆڤایەتیدا بەندە بە توانای ئەم دیاردەیە بۆ وەڵامدانەوە بە پێداویستییە نوێیەکانی سەردەم و هاوکات پاراستنی ئەو ڕۆڵە سەرەکییەی کە لە پێکهێنانی ناسنامە و هەستی هاوبەشیدا هەیەتی. نەتەوە، وەک دیاردەیەکی درکیی/کۆگنیتیڤی-مێژوویی کە ڕیشەی لە قووڵترین لایەنەکانی بیرکردنەوە و هەستی مرۆییدا هەیە، بەردەوام لە گۆڕان و خۆگونجاندن لەگەڵ دۆخە نوێیەکاندا دەبێت. ئەم پڕۆسەیە، کە دەکرێت وەک “نوێبوونەوەی بەردەوامی ڕۆحی نەتەوەیی” ناوی لێ بنێین، دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە نەتەوە، سەرەڕای هەموو گۆڕانکارییەکان، نەتەوە، هێشتا وەک یەکێک لە گرنگترین فاکتەرەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی مرۆڤ دەمێنێتەوە.
لە درێژەی شیکارییەکەمان سەبارەت بە چییەتی نەتەوە و ڕۆحی نەتەوەیی، ئێستا دەمانەوێت ئەم چەمکانە لە پەیوەندی لەگەڵ کوردستان-دا شی بکەینەوە. ئەم هەوڵە نەک تەنها یارمەتیمان دەدات بۆ تێگەیشتنی قووڵتر لە دۆخی تایبەتی کورد و کوردستان، بەڵکو دەرفەتێکیشمان پێ دەبەخشێت بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی بەرجەستەتر سەیری ئەو چەمکە تیۆرییانە بکەین کە تا ئێستا باسمان کردوون.
کوردستان، وەک خاکێکی جوگرافی، کولتووری و مێژوویی، نموونەیەکی بەرجەستەیە لەو پەیوەندییە قووڵەی کە لە نێوان ڕۆحی نەتەوەیی و خاک (territory)دا هەیە. ئەم خاکە، کە مێژوویەکی چەند هەزار ساڵەی هەیە، بووەتە بەستێنی سەرەکی بۆ گەشەسەندن و بەردەوامبوونی ڕۆحی نەتەوەیی کورد. کوردستان، لەم ڕوانگەیەوە، تەنها پارچەیەک زەوی نییە، بەڵکو ئەو ژوورە بەرفراوانە ماددی و مەعنەوییەیە کە تێیدا خودی کۆیی کورد شکڵی گرتووە و پەرەی سەندووە. زنجیرە چیاکانی زاگرۆس، ڕووبارە خرۆشاوەکان، دەشتە بەپیتەکان و شارە کۆن و نوێیەکانی کوردستان، هەموویان بەشێکن لەو خاکە ماددییەی کە ڕۆحی نەتەوەیی کوردی تێدا بەرجەستە بووە.
لێرەدا، گرنگە تێبگەین کە چۆن ئەم خاکە جوگرافییە بووەتە بەشێکی جیانەکراوە لە ناسنامەی نەتەوەیی کورد. زمانی کوردی، کە هەڵگری کۆگای هاوبەشی واتا و چەمکەکانی نەتەوەی کوردە، پڕە لە وشە و دەستەواژە کە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە سروشت و جوگرافیای کوردستان-ەوە هەیە. هەروەها، ئەدەبیات و هونەری کوردی، لە گۆرانی و مۆسیقاوە بگرە تا شیعر و چیرۆک، بە قووڵی لەگەڵ وێنە و هێماکانی سروشتی کوردستان تەنراون. ئەمە ئەو پەیوەندییە قووڵە نیشان دەدات کە لە نێوان ڕۆحی نەتەوەیی کورد و خاکی کوردستان-دا هەیە.
ئۆنتۆلۆجیای کوردبوون، کە دەکرێت وەک شیکاری چییەتی و بنەمای بوونی کورد پێناسەی بکەین، پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بەم تێگەیشتنەوە هەیە لە پەیوەندی نێوان نەتەوە و خاک. کوردبوون، لەم ڕوانگەیەوە، تەنها پەیوەست نییە بە فاکتەرە بایۆلۆجییەکن یان کولتوورییەکانەوە، بەڵکو دەربڕی ئەو پەیوەندییە قووڵەیە کە لە نێوان تاکی کورد، کۆمەڵگای کوردی، و خاکی کوردستان-دا هەیە. ئەم پەیوەندییە، کە بەرهەمی پڕۆسەیەکی مێژوویی درێژخایەنە، لە ڕێگەی زمان و کولتوور و نەریت و شێوازی ژیانەوە دەردەبڕدرێت و بەردەوام دەبێت.
لە لایەکی دیکەوە، چەمکی کوردستانیبوون، کە دەکرێت وەک فۆرمێکی هاوچەرخی کوردبوون سەیری بکەین، پەیوەندی بە تێگەیشتنێکی نوێوە هەیە لە پەیوەندی نێوان تاک و نەتەوە و خاک. کوردستانیبوون، کە دەربڕی بیرۆکەی کوردی شارۆمەند و سیاسییە، جەخت لەسەر پەیوەندی هۆشیارانە و چالاکی تاک لەگەڵ خاکی کوردستان و پڕۆژەی سیاسی کوردی-دا دەکاتەوە. ئەم چەمکە، کە لە ژێر کاریگەریی بیرۆکە مۆدێرنەکانی هاووڵاتیبوون و دیموکراسیدا گەشەی کردووە، هەوڵ دەدات پردێک لە نێوان کوردبوونی نەریتی و پێداویستییەکانی جیهانی هاوچەرخدا دروست بکات.
لە دۆخی ئێستای کوردستان-دا، کە بەشێکی زۆری لە ژێر داگیرکارییدایە، چەمکی سەروەریی گرنگییەکی تایبەتی هەیە. سەروەریی، کە پێشتر وەک دەرکەوتەی سیاسی و یاسایی ڕۆحی نەتەوەیی پێناسەمان کرد، لە دۆخی کوردستان-دا دەبێتە ئامانجێکی ستراتیجی بۆ زیندووکردنەوەی دەسەڵاتی کوردستانیان بەسەر خاکی خۆیاندا. ئەم هەوڵە بۆ گەڕاندنەوەی سەروەریی، کە دەکرێت وەک پڕۆسەی “خۆ-بەدەستهێنانەوەی نەتەوەیی” (national self-reclamation) ناوی لێ بنێین، دەربڕی ئەو ویستە قووڵەی ڕۆحی نەتەوەیی کوردە بۆ کۆنترۆڵکردنی چارەنووسی خۆی.
گرنگە تێبینی ئەوە بکەین کە ئەم پڕۆسەیە، واتە هەوڵدان بۆ گەڕاندنەوەی سەروەریی، تەنها پڕۆسەیەکی سیاسی نییە، بەڵکو پڕۆسەیەکی قووڵی کولتووری و کۆمەڵایەتیشە. لەم پڕۆسەیەدا، نەتەوەی کورد هەوڵ دەدات ئەو پەیوەندییە قووڵەی کە لە نێوان خۆی و خاکەکەیدا هەیە، بەهێزتر بکات و لە هەمان کاتدا خۆی لەگەڵ پێداویستییەکانی سەردەمی هاوچەرخدا بگونجێنێت. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی فۆرمێکی نوێ لە هۆشیاری نەتەوەیی کە تێیدا کوردبوونی نەریتی و کوردستانیبوونی هاوچەرخ پێکەوە تێکەڵ دەبن.
لە ئەنجامدا، دەبێ جەخت لەسەر ئەوە بکەینەوە کە پڕۆسەی خۆ-بەدەستهێنانەوەی نەتەوەیی کورد و نیشتیمانیی کوردستانیی و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان، تەنها پڕۆژەیەکی سیاسی نییە، بەڵکو دەربڕی ئەو پڕۆسە قووڵە مێژوویی و درکییەیە/کۆگنیتیڤەیە کە تێیدا نەتەوەیەک هەوڵ دەدات مافی سروشتی خۆی بۆ خۆبەڕێوەبردن و گەشەسەندن بەدەست بهێنێتەوە. ئەم پڕۆسەیە، کە ڕیشەی لە قووڵترین لایەنەکانی هۆشیاری نەتەوەیی کورد-دایە، دەربڕی ئەو ویستە بەردەوامەی ڕۆحی نەتەوەییە بۆ بەرجەستەکردنی خۆی لە فۆرمێکی سیاسی و یاساییدا.
ئەنجامگیری: نەتەوە وەک دیاردەیەکی کۆگنیتیڤی-مێژوویی
لە کۆتایی ئەم شیکارییە قووڵەدا، کە بە دوو بەش بڵاوکرایەوە، بۆ نەتەوە وەک دیاردەیەکی درکیی-کۆگنیتیڤی-مێژوویی، دەگەینە ئەو بەرەنجامەی کە نەتەوە بەرهەمی پڕۆسەیەکی هاوبەرپەرچی ئاڵۆزە کە لە نێوان مرۆڤ و مێژوودا ڕوودەدات. لەم پڕۆسەیەدا، ڕۆحی نەتەوەیی وەک دەرکەوتەیەکی مەعنەوی لە خاکێکی ماددیدا خۆی بەرجەستە دەکات. لە هەمان کاتدا خاکی ماددی لە ژێر کاریگەری ئەم ڕۆحە مەعنەوییەدا فۆرم دەگرێت و گۆڕانی بەسەردا دێت. خودی کۆیی، وەک بەرزترین فۆرمی هۆشیاری نەتەوەیی، ئەو پردەیە کە ڕابردوو و داهاتوو، تاک و کۆمەڵ و ماددە و مەعنا پێکەوە گرێ دەدات. لەم ڕوانگەیەوە، نەتەوە نە دیاردەیەکی هەمیشەیی و نەگۆڕە و نە تەنها دەستکردێکی مۆدێرنە، بەڵکو ئاکامی پڕۆسەیەکی بەردەوامی خۆ-داڕشتنەوە و خۆ-تێپەڕاندنە. سەروەریی، وەک دەرکەوتەی سیاسی و یاسایی ڕۆحی نەتەوەیی، لەم چوارچێوەیەدا دەربڕی ویستی ئۆنتۆلۆجی نەتەوەیە بۆ بەدیهێنانی خۆی لە فۆرمێکی ئازاد و خۆبەڕێوەبەردا، کە لە حاڵەتی نەتەوەیەکی وەک کورد-دا، خۆی لە شێوەی بەرگرییەکی بەردەوامدا دەردەبڕێت.
لە سەردەمی هاوچەرخدا، نەتەوە لەگەڵ ئاڵنگارییە نوێیەکانی جیهانگیریی و پرسە جیهانییەکان بەرەوڕوو دەبێتەوە، کە نەتەوەی خستووەتە بەردەم پێویستی دووبارە پێناسەکردنەوەی خۆی. ئەم پڕۆسەیە، کە دەکرێت وەک “نوێبوونەوەی بەردەوامی ڕۆحی نەتەوەیی” ناوی لێ بنێین، پیشاندەری ئەو ڕاستییەیە کە نەتەوە، وەک دیاردەیەکی درکیی/کۆگنیتیڤی-مێژوویی، خاوەنی توانایەکی بەهێزە بۆ خۆگونجاندن و بەردەوامبوون.
لە کۆتاییدا، تێگەیشتن لە نەتەوە وەک دیاردەیەکی درکیی/کۆگنیتیڤی-مێژوویی، نەک تەنها ڕێگە بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لە ڕابردوو دەکاتەوە، بەڵکو دەرفەتی داڕشتنی داهاتوویەکی باشتریشمان پێ دەبەخشێت. لەم ڕوانگەیەوە، نەتەوە وەک مەیدانێکی کراوەی خۆ-داهێنانەوە دەردەکەوێت کە تێیدا مرۆڤ دەتوانێت، لە ڕێگەی هۆشیاری و کرداری ئاگایانەوە، بەشداری لە داڕشتنی چارەنووسی خۆی و کۆمەڵگاکەیدا بکات، هەروەک لە نموونەی کوردستان-دا دەبینرێت کە تێیدا هەوڵی خۆ-بەدەستهێنانەوەی نەتەوەیی و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ دەربڕی ئەو پڕۆسە قووڵە مێژوویی و درکییەیە/کۆگنیتیڤەیەیە کە ڕیشەی لە قووڵترین لایەنەکانی هۆشیاری نەتەوەییدایە.
