لە نیوەى یەكەمى سەدەى ڕابردوو، بە دروستى لە كۆتایی سییەكان و سەرەتاى چلەكاندا، لاوێكى خوێنگەرمى باشوورى كوردستان بە ناوى یونس مەلا ڕەئوف ناسراو بە “دڵدار”، كە ئەو كات لە قۆناغى ئامادەییدا دەبێت، لە دۆخ و ژینگەیەكى تایبەتدا، شیعرێكى نەتەوەیی و نیشتیمانى بە ناوى “ئەى ڕەقیب” دەنووسێت، پێنج شەش ساڵ دواى ئەوە، شیعرەكە دەكرێتە سروودى نیشتیمانیى كۆمارى كوردستان لە مەهاباد، دواى ڕووخانى كۆماریش، بە درێژایی زێتر لە چوار دەیەى سەدەى بیستەم، چ لە سەردەمى شۆڕش و خەباتى شاخدا بووبێت، یا وەختى ئاگربەست و ئاشتى و دانوستان، ئەى ڕەقیب دەبێتە یەكێك لەو سروودانەى بەردەوام لە ئێزگەكانى شۆڕش و بۆنە و ئاهەنگە نیشتیمانییەكاندا پەخش و بڵاو دەكرێتەوە.

دواى ڕاپەڕینى باشوورى كوردستان لە ئازارى 1991، كە دواتر دامەزراندنى حكومەت و پەرلەمانى لێ دێتە بەرهەم، ئەى ڕەقیب وەكوو عورف دەبێتە سروود و مارشى نیشتیمانیى كوردستان و لە هەموو بۆنە نەتەوەیی و نیشتیمانییەكاندا دەگوترێتەوە، هەر لە قۆناغى باخچەى منداڵان و قوتابخانەى بنەڕەتیشەوە، منداڵى كورد بە فێربوون و گوتنەوەى ئەو سروودە ڕادەهێندرێت. لەگەڵ ئەوەش، وشە و بەیتەكانى نێو ئەم تێكستە، ناوە ناوە مشتومڕى لێ دەكەوێتەوە و بۆچوونى جودا لەسەر ناوەڕۆكى شیعرەكە پەیدا دەبێت. لەپێناو تێگەیشتنێكى وردتر و تازەتر، هەوڵ دەدرێت لەم باسەدا، شرۆڤەیەكى بابەتییانەى تێكستەكە بكرێت و ئەى ڕەقیب وەك مانشێتێك كە لە هەموو بۆنەكان لەگەڵمانە و ئى هەموومانە، بخرێتە بەر ڕووناكایی هەڵسەنگاندن و خوێندنەوە، تێكست بدوێنین و تێكستنووسیش فەرامۆش نەكەین. لە هەمان دەمیشدا دواجار ئەوەى دەگوترێت بەشێوەیەكى ڕێژەییش بێت، چوارچێوەى تێگەیشتن و تێڕوانینى ئێمەیە بۆ هەردووكیان، هەم تێكست و هەم تێكستنووس. 

وشەى “ڕەقیب“ لە فەرهەنگەكانى زماندا

وشەى ڕەقیب لە بنجدا وشەیەكى عارەبییە و لە “رقب”ـە‌وە هاتووە، “الرقیب”یش وەك لە فەرهەنگى “مختار الصحاح”دا هاتووە واتاى: “الحافظ والمنتظر” دەگەیەنێت.  لە “دلیل الراغب فی تهذیب مفردات الراغب”یشدا هاتووه: “الرقیب: الحافظ، وذلك اما لمراعاته رقبە المحفوظ، اما لرفعە رقبته”.  لە ژمارەیەك فەرهەنگى دیكەى عارەبیدا وشەى “الرقیب” جگە لەوەى بە ماناى “زاتى خودا” هاتووە و یەكێكە لە ناوەكانى خوداى گەورە، هەروەها ئەم چەند مانایەى هەیە “الحارس، من یلاحظ امرا ما، من یراجع الكتب والصحف قبل نشرها…”. هەروەها سێ جار لە قورئانى پیرۆزدا هاتووە، وەك لە سورەتى “الاحزاب” ئایەتى 52دا دەفەرموێ: “…وكان الله على كل شی‌ء رقیبا…”، واتە: هەمیشە و بەردەوام خوا چاودێڕى هەموو شتێك دەكات. لە سورەتى “النسا‌ء” ئایەتى یەکەمیشدا هاتووە: “… ان الله كان علیكم رقیبا”، واتە: بەڕاستى خوا، هەمیشە و بەردەوام، چاودێڕە بەسەرتانەوە.  لە سورەتى “المائدە” ئایەتى

117شدا هاتووە: “…فلما توفیتنی كنت انت الرقیب علیهم…”، واتە: لەوساشەوە كە منت بۆ خۆت بردەوە هەر ئاگاداریان بووى. 

بۆ ماناى وشەى ڕەقیب لە فەرهەنگى “المیسر”دا نووسراوە: “رقیب: چاودێڕ، سەروەكار. نەیار، ناحەز. پاسەوان”.  لە فەرهەنگى “گەنجینە”شدا هاتووە: “رقیب: نەیارــ ناحەز”.  لە هەر یەك لە فەرهەنگەكانى “هەنبانە بۆرینە”ى هەژار و “كوردستان”ى گیوى موكریانى و “فەرهەنگى خاڵ”ى شێخ محەمەدى خاڵ و “مەرگ و ژى”ى مەلا خەلیلى مشەختی-دا ماناى وشەى ڕەقیب نەنووسراوە. لە فەرهەنگى “شێخانى”دا نووسراوه:‌ “ڕەقیب: هاوچاو: دوو كەس یەكێكیان خۆش بوێ هەر یەكەیان بەرامبەر ئەوى تر “ڕەقیب”ـە‌. لە شیعرى شاعیرە كلاسیكییەكان زۆر هاتووە”.  لە “فەرهەنگى مەردۆخ”دا وشەى ڕەقیب بەم جۆرە ماناى لێك دراوەتەوە: “ڕەقیب: هاوخوا، مڵۆزم، سەرەخەر، هاوچاو، هاوسەر، چاولێكەر، كەسێك كە ڕكەبەریی دەكات”.  لە فەرهەنگى “كاوە”دا هاتووە: “رقیب: بەربەر، بەربەرەكانێكەر، پێشكەپى، تاسب، جگر، چاولێكەر، حەریف، خەنیم، دژە، ڕكەبەر، هاڤڕك…”.

وشەى “ڕەقیب“ لە فەرهەنگە ئەدەبییەكاندا

لە دیوانى نالى و فەرهەنگى نالى-دا هاتووە: “ڕەقیب: 1ــ دوو كەس مەیلیان بۆ شتێك یا كەسێك هەبێ و عاشقى بن هەر یەكەیان ڕەقیبى ئەویتریانە. 2ــ پاسەوان، دەرگاوان، ئەوەى قسە و كردەوە و بزوتنەوەى خەڵكى هەڵدەگرێ یا تۆمار دەكا”.  لە فەرهەنگى مەم و زینى خانى-دا هاتووە: “ڕەقیب: ڕكابەر، تاسب، قاندڕ، سیتال، زێرەڤانى بە خراپى، چاودێڕ، نەیار، ناحەز”.  لە مەحرەمى ڕاز-دا وەها نووسراوە: “ڕەقیب: چاودێڕ، مراقب، كاتێ دوو كەس عاشقى یەك كەس دەبن یەكترى بە ڕەقیبى خۆیان دەزانن. لە ئەدەبیاتدا بە زۆرى بە ماناى ناكەس و موددەعى یان خراپ هاتووە”.  لە شەرحى دیوانى مەلاى جزیری-دا، هەژار بەم شێوەیە ماناى وشەى “ڕەقیب”ى لێكداوەتەوە: “ڕەقیب: شۆفار، چاوچنۆك، چاونەزیر”.  لە دیوانى ئەحمەد موختار جاف-دا هاتووە: “ڕەقیب لە شیعرى كوردی-دا بە مانا ناحەز یان ئەو كەسە دێت كە بەدواى یاراندا ئەگەڕێ”.   لە دیوانى حەمدی-دا، ڕەقیب بە دوژمنى عاشق و مەعشووق لێكدراوەتەوە.  شوكور مستەفا‌ لە دیوانى شێخ ڕەزاى تاڵەبانی-دا دەڵێ: ڕەقیب واتاى مونافیس، پێشبڕك، كێبڕك، دوژمن، ناحەز، نەیار  و خەنیم دەگەیەنێت. هەر ئەو دەڵێ: ڕەقیب ئەو كەسەیە كە هەمیشە لە داخان چاوى لە هەڵسوكەوتى دوو ئەویندارە.

ڕەقیب لە ئەدەبیاتى كلاسیكدا

زۆربەى شاعیرانى كلاسیكى كورد وشەى “ڕەقیب”یان لە شیعرەكانیاندا بەکار هێناوە، پێشى ئەوانیش لەلایەن شاعیرانى فارس-ەوە ئەم وشەیە خراوەتە نێو شیعرى فارسی-یەوە، یەكێك لەو شاعیرانەى كە لە چەند شوێنێكدا وشەى ڕەقیب لە تێكستەكانیدا پاتە دەبنەوە، حافزى شیرازی-یە (725-792 ك)، ئەو لە بەیتێكدا ڕەقیب بە “دێوئاسا”،”دێو سیفەت” دەچوێنێ و دەڵێ: “ز رقیب دیو سیرت بە خداى خود پناهم/ مگر ان شهاب ثاقب مردى كند سها را”. واتە: پەنا بە خوداى خۆم دەگرم لە ڕەقیبى دێوسیفەت، مەگەر هەر ئەو نەیزەكە ئاگراوییانە یارمەتى ئەم ئەستێرە بچووكەى “سوها” بدەن. 

مەلاى جزیرى (1567-1640) لە چەندین شوێنى شیعرەكانیدا وشەى “ڕەقیب”ى بە كار هێناوە، ئەو لەم بەیتەدا ڕەقیبى بە ماناى چاوچنۆك و شۆفار خستووەتە نێو شیعرێكییەوە: “ڕووح و ڕەوانێ من حەبیب دیسان ب تەلبیسا ڕەقیب/ ڕەنجیدە كر مسكین غەریب تەركا دلێ ئەحباب دا”. ڕەقیب لەكن نالى (1800-1877) بەدكارە و بە یار دەڵێ ڕەقیب ئى ئەوە نییە ڕووى بدەیتێ: “قەسدى یاریتە لەكن بەزمى ڕەقیب/ یارى من خۆت مەكە بەدخوو بە عەبەس”. حەمدى (1878-1936) لەم بەیتەدا، ڕەقیبى وەك ناحەز و پێچەوانەى ڕەفیق و دۆست ناو بردووە: “ڕەقیب و ناحەزت مەسروور و خەندان/ ڕەفیق و دۆستانت مات و حەیران”. نارى (1874-1944) لەم دێڕە شیعرەدا لەپاڵ گیرۆدەبوونى بە دەردى ستەم، گیرۆدەى دەستى ڕەقیبیشە: “هەر من لە تەرەب عاشقى بێ سەهم و نەسیبم/ گیرۆدەى دەردى ستەم و دەستى ڕەقیبم”. خادیم (1895-1971) ڕەقیبى بە یەكێك لە دوژمن و ئازاردەرى عیشق داناوە: “ڕەقیب و زاهید و حاسید كە دوژمنى عەشقن/ بە مەركەزى دڵى عاشیق ئەگەیەنن ئازارى”. موفتى پێنجوینى (1881-1952) لەم بەیتەدا خۆزگە بە مردنى ڕەقیب دەخوازێت: “خۆ ڕەقیب ناوى نەمابوو وام ئەزانى مردووە/ یاڕەبى ئەمجا بە جارێ بیكوژێ و ببڕێتەوە”. ئەسیرى (1890-1962) لە داخى ئەوەى ڕەقیب دەستى كردووەتە ملى یار، فەوتاوە و ژەهر و زەققوم دەنۆشێ: “دەستى لە ملتایە ڕەقیب، چۆن بوو وەها بۆى بووى فریب/ فەوتام لە داخى تۆ عەجیب، زەققوم ئەنۆشم زەهرە جووم”. ئەحمەد موختار جاف (1898-1935) ڕەقیب بە سەگ سیفەت حسێب دەكا، لە بەرانبەر خۆیدا كە دایناوە جێگەى بەهەشت بێ، وەیلیش بۆ ڕەقیبە: “لە سایەى تیغى ئەبرۆى تۆوە جێگەى جەننەتە ئەحمەد/ ڕەقیبى سەگ سیفەت ئەلحەمدولیللا مەسكەنى وەیلە”. لاى وەفایی (1844-1902) ڕەقیب كەسێكى بێگانەیە و لەگەڵ “ئەغیار”دا ناوى هاتووە: “دوور لە ئەغیار و ڕەقیبان عومرى دووسەد ساڵە دێنێ/ دەست لە دەستى یار و سەحنى باغ و گۆشەى ماهتابێ”. لەكن مەلا حەسەنى شاهۆ (1882-1971) ڕەقیب سەگە، سەگێكى هاریش: “لە هەر لایێ ڕەقیبێ وەك سەگى هار دامەنم ئەگرێ/ مەگەر بارى بدا یاریم، خەلاس بم لەم هەموو هارە”. هەروەها لەلاى ئەوڕەحمان بەگى بابان (1878-1967) ڕەقیب دڕك و بژارە، نەبوونى ڕەقیب هۆكارى بە سەلامەت ژیانى گوڵ و خونچەیە: “ئەى حەفیدى میرى سوور، ئەى شاگوڵى باخى نەقیب/ غونچەكانت گوڵ فشان بن بێ خەس و خارى ڕەقیب”. ئەمەو چەندین شاعیرى دیكەى كوردى سەردەمى كلاسیك وشەى ڕەقیبیان لە شیعرەكانیاندا بە كار هێناوە و كە هەموویان بەو مانایانە هاتوون، كە لەم چەند نموونەیەى سەرەوە باس كران.

شیعرى “ئەى ڕەقیب“ى دڵدار

دڵدار (یونس كوڕى مەلا ڕەئووف كوڕى مەلا مەحموود كوڕی مەلا سەعدى خادیموسەججاد) کە لە ساڵى 1918 لە كۆیێ سەر بە پارێزگای هەولێر لە دایك بووە و لە 1948 لە هەولێر كۆچى دوایی كردووە، یەكێكە لە شاعیرە دیارەكانى نیوەى یەكەمى سەدەى بیستەم، سەروەختى شاعیرێتیى دڵدار قۆناخێكى ڕاگوزەر و ئاڵۆز بووە، بەوەى لەڕووى سیاسییەوە دەكەوتە نێوان هەردوو جەنگى جیهانى و ناوچەكە بە سەروەختێكى پڕ ململانێ و پشێویدا گوزەرى دەكرد. قۆناغى منداڵى و لاویی دڵدار سەردەمى سەفەربەرلگ و گرانیی گەورە و پەیدابوونى نەخشەى تازەى سیاسیی ناوچەكەیە. لەڕووى ئەدەبیشەوە هێشتا كلاسیك پەیڕەو دەكرا و شیعرى ڕۆمانسیزمیش لە ململانێیەكى تونددا بوو لەگەڵ كلاسیك، لە هەمان دەمدا، شیعرى نوێى سەر بە قوتابخانەى ڕیالیزمیش تازە پەیدا دەبوو. لەبەر ئەوە شاعیر هەرچەند تەمەنى زۆر كەم بووە و تەنیا 30 ساڵ ژیاوە و تەمەنى ئەدەبیشیى ئەگەر لە یەكەم تاقیكردنەوەى شیعرییەوە كە لە 1935 بووە، تا كاتى كۆچى دوایی كردنى لە 1948 حسێب بكرێت، دەكاتە تەنیا 13 ساڵ. لەگەڵ ئەوەش دڵدار هەر سێ قوتابخانەى شیعریی دیوە، یان بڵێین لە شیعرەكانیدا هەم پەیڕەوكارى كلاسیكە، هەم ڕۆمانتیك، هەم یەكێكە لە پێشڕەوانى قوتابخانەى شیعرى نوێ، ڕیالیزم. ئەو لە تەمەنى خۆیدا شیعرى بە بەحرى عەرووز و كێشى خۆماڵییش هەیە، هەروەها جگە لە شیعرى نەتەوەیی، شیعر و وەرگێڕانى بۆ منداڵانیش هەیە، شیعرى دڵدارى و كۆمەڵایەتییشى نووسیوە. كێشەى پاڵە و جۆتکارى كورد لە شیعرەكانیدا ڕەنگى داوەتەوە،  یاداشت و نامەى ئەدەبى و وتارى ئەدەبى و لێكۆڵینەوەى دیكەى هەیە. دڵدار لە تەمەنێكى زۆر زوودا دەستى بە شیعر نووسین كردووە، ئەو یەكەم شیعرى لە تەمەنى 17 ساڵیدا نووسیوە و بڵاو كردووەتەوە، كە ئەو كاتە قوتابیی قۆناغى دواناوەندى بووە. بۆیە ئاستى هونەریى ئەو شیعرانەى كە لە قۆناغى ناوەندى و ئامادەیی و سەرەتاى مەشقكردنى شیعرى نووسیونى، لەڕووى زمان و دەربڕین و داڕشتنەوە لە ئاستێكى لاوازدایە و لەڕووى وشەئاراییەوە كرچوكاڵ و لە كێش و سەروادا لەنگن بەبەراورد لەگەڵ ئەوانەى كە لە سەردەمى قوتابییەتى لە كۆلیجى ماف و تەواوكردنى خوێندندا گوتوونى، جیاوازییان زۆرە. ئەو لە “گوڵى سوور”، “خەندەكەى بایی”، “قەل و ڕێوى”، “كۆترە باریكە” و “لالەباس” لە زمان و وێنەى شیعرى و دەربڕیندا لە ئاستێكى ناسك و جواندایە، بەڵام ئەو وردى و جوانكارییە لە “ئەى لاو”، “ئیش”، “ئەى كورد” و “ڕووناكى”دا بەر چاو ناكەون. ئەمە كەمكردنەوە نییە لە بەها و جوانیی شیعرەكانیی شاعیر. ڕەفیق حیلمى گوتەنى: “ئەگەر لە هەندێ شیعریا ناپوختەیی هەبێ، بەهاى شاعیریەتیی پێ ناشكێت”.  بە هەمان شێوە لە “ئەى ڕەقیب”یشدا ئەو كەرەستە شیعرییە بەهێزە و ئەو ئەزموونە تێر و تەواوە بەدى ناكرێت، کە دواتر لەبارەیەوە دەدوێین.

ئەى ڕەقیب و دونیابینیى دڵدار

ئەى ڕەقیب هەم ناونیشانى دەقەكە و هەم دوو وشەى یەكەمى نیوە بەیتى یەكەمییەتى، شاعیر دەیەوێ بە وشەى “ئەى” دەست پێ بكات كە گاسكردن یان هاواركردنە بەڕووى كەسێكدا كە “ڕەقیب”ـە‌. شاعیر بە “ئەى” دەست پێدەكات، وەك ئەوەى هۆشداریدان و ئاگاداركردنەوەیەك و بڵێ گەلۆ، دوژمنینە، ناحەزینە، خەنیمینە، خەڵكینە، برادەرینە، خزمینە. وەك چۆن شێخ ڕەزا دەڵێ: “خزمینە مەدەن پەنجە لەگەڵ عەشرەتى جافا”.  یان وەك ئەوڕەحمان بەگى بابان دەڵێ: “ئەى پڵنگى زاگرۆس و پاسەوانى نیشتیمان/ وارسى تەنهایی موڵكى ماد و شاهانى كەیان. هەر تۆ نەوەى حەڵاڵى لە قەومى دلێرى ماد/ هاوخوێنى تۆن شەهانى كەى و شاهى كەیقوباد”. یان وەک چۆن لە گوتارە سیاسی و حەماسییەکاندا دەگوترێت: هۆ خەڵکینە، ئەی جەماوەری، هێی دوژمن.

ئەى ڕەقیب ئاوێنەى بیركردنەوە و دونیابینیى دڵدارە لە قۆناغى ئامادەییدا، دڵدارێك كە لەگەڵ كۆتاییهاتنى جەنگى یەكەمى جیهانى فام دەكات و چاوى دەكرێتەوە، لەگەڵ كۆتاییهاتنى جەنگى دووەمى جیهانییش تەنێ دوو سێ ساڵێك دەژیێت. ئەو لە شیعرى ئەى ڕەقیب-دا لە لوتكەى حەماسەتى نەتەوایەتى و هزرى خەستى كوردایەتیدایە، ئەى ڕەقیب مانیفێستى بەگژداچوونەوەى نەیارانە و گوزارشت لە خوێنگەرمیی گەنجێك دەكات لە سەردەمێكدا كە كوردبوون لەژێر پرسیارى گەورەدا بوو. كوردیش وەك نەتەوەیەك كەوتبووە بەر هەڕەشەى لەنێوچوون و پاكتاوى ڕەگەزى، كە جەنگى یەكەمى جیهانى تەواو بووبوو و شۆڕشەكەى شێخ مەحموود هیچى لێ شین نەبوو، پازده بیست ساڵێك بوو لۆزان و سایكس بیكۆ قەوما بوون و كوردستان وەك گۆشتى خێر بەسەر عێراقى عارەبى و سوریا و توركیا دابەش كرابوو. مێژوو و جوگرافیا و هەموو سیمایەكى نەتەوەیی و كوردایەتى كەوتبوونە بەر هەڕەشەى سڕینەوە و لەناوچوون.

بەپێى هەندێ سەرچاوە، لەدایكبوونى تێكستى ئەى ڕەقیب سەروەختى كۆمەڵى داركەرانە و قۆناغى بەر لە دروستبوونى حیزبی هیوا-یە. هەرچەند هەندێ سەرچاوەى دیكەش باس لەوە دەكەن كە وەختێ دڵدار تێكستەكەى نووسیوە حیزبى هیوا دامەزرابوو و ئەویش یەكێك بوو لە ئەندامە چالاكەكانى یان سكرتێرى حزبەكە. دڵدار لە ئەى ڕەقیب-دا وەختێك دەڵێ “هەر ماوە قەومى كورد زوبان” بەڵگەى توڕەیی شاعیرە لە نەیاران. ئەو لێرەدا بەدواى جوانى و وێنەى هونەرى و وشەئارایی و تیفتیفەدان و ڕەوانبێژیدا ناگەڕێ، عەوداڵى وشەى بە ڕەونەق و خەیاڵى ورد و فانتازیاى شاعیرانە نییە، بەڵكوو زەق و زۆپ و ڕاستەوخۆ، بە نەیاران و داگیركەرانى كوردستان دەڵێ ئەو نەتەوەیەى ئێوە وا تێگەیشتن كە لەنێو چوو، نا لەنێو ناچێ.

پاشان دێتە سەر شانازیكردن بە ڕابردووى كورد و هاوار دەكات كە ڕابردووى ئێمە سوور و خوێناوییە، ئێمە ڕۆڵەى میدیا و كەیخوسرەوین، دواتر باس لەوە دەكات وەك چۆن پێشتر بە هەزاران لاوى كورد بوونە قوربانى و نێژران، بە هەمان شێوە ئێستاش ئامادەى قوربانیدان و گیانفیداكردنن بۆ نیشتیمان، ئەوەتا دلێرانە هەڵساونەتە سەر پێ و تاجى ژیان بە خوێن دەنەخشێنن. ئەمەش ئەگەر لە دیوێكەوە تێكستەكە لەڕووى جوانكارییەوە لاواز پیشان بدات، لە دیوێكى دیكەوە سروشتى سروودى نیشتیمانیی، یان سەبكى دەقێك كە سەر بە ئەدەبى بەرگرى و شیعرى شۆڕشگێڕى بێ، زۆر جار ئەوەندەى باس لە جەنگ و بەرگرى و سەروەرى و سەركەوتن و ئاڵنگارییەكان دەكات، هێندە لە خەمى ئیستاتیكا و وشەئاراییدا نییە. 

ئەگەرچى تا ئێستا بە دروستى ئەوە پشتڕاست نەكراوەتەوە، مێژووى نووسینى تێكستى ئەى ڕەقیب بۆ چ ڕۆژ و مانگ و ساڵێك دەگەڕێتەوە، بەڵام ئەوە ڕوونە كە بەر لە چوونى دڵدار-ە بۆ زانكۆ، واتە لە سەردەمى ئامادەییدا ئەم تێكستەى نووسیوە لەنێوان ساڵانى (1938ـ1940). هەرچەند هەندێ سەرچاوە باس لەوە دەكەن كە پێش 1938 نووسیبێتى و لە 1939 لەلایەن “حوسێن بەرزنجی”یەوە ئاوازى بۆ دانرابێت. سەبارەت بە شوێنى نووسینى تێكستەكەش، دەگوترێت ئەو كاتەى ئەو شیعرەى نووسیوە، لە یەكێك لە بەندیخانەكانى ئێران-دا زیندانى بووە، دواتر كە گەڕاوەتەوە بۆ كەركووك پێیدا چووەتەوە و بڵاوى كردووەتەوە.

تێكستى ئەى ڕەقیب، یان تێكستەكانى ئەى ڕەقیب

هەرچەندە زێتر لە چارەگە سەدەیەكە ئەى ڕەقیب وەكوو عورف بووەتە سروودى نیشتیمانی لە هەرێمى كوردستان، كەچى نەك هەر لە ڕووى ڕێنووسەوە، بەڵكوو دەقى شیعرەكە بە چەندین شێواز لە كۆن و ئێستا چاپ و بڵاو بووەتەوە. لێرەدا بەراوردى چاپ و نوسخە جوداكانى تێكستەكە دەكەین. لە چاپى یەكەمى دیوانى دڵدار، كە گیوى موكریانى له ‌چاپخانەى كوردستان لە هەولێر لە 2573ى كوردى چاپى كردووە، ئەم تێكستەى تێدا نییە و وەك ئامادەكارى دیوانەكەش ئاماژەى پێداوە ڕەقابە ڕێگاى چاپكردنى نەداوە.  هەروەها ڕەفیق حیلمى لە كتێبى “شیعر و ئەدەبیاتى كوردى”دا، كە دێتە سەر باسى دڵدار باسی ژیانى شاعیر و چەند نموونەیەك لە شیعرەكانى دەكات، بەڵام نە ئەى ڕەقیب بە نموونە دێنێتەوە، نە بە یەك وشەش باسى تێكستێك دەكات بەو ناوەوە.

تێكستى شیعرەكە لە كتێبى “دڵدار شاعیرى شۆڕشگێڕى كورد”دا، كە دەگوترێت لە دەستنووسى دڵدار خۆى وەرگیراوە، بەم شێوەیەیە:

“ئەى ڕەقیب”

ئەى رەقیب هەر ماوە قەومى كورد زوبان

ناى رمێنى دانەیی تۆپى زەمان

ئێمە ڕۆڵەى ڕەنگى سوور و شۆڕشین

سەیریكە خوێناوییە ڕابوردومان

ئێمە ڕۆڵەى میدیا و كەیخوسرەوین

دینمان ئاینمانە نیشتیمان

كەس نەڵێ كورد مردووە كورد زیندووە

زیندووە هیچ نانەوێ ئاڵاكەمان

چەند هەزار لاوانى كوردى نەڕەشێر

بوون بە قوربانى و هەموویان نێژران

لاوى ئێستاش حازر و ئامادەنە

جانفیدانە جانفیدانە جانفیدان

لاوى كورد هەڵسانە سەر پێ وەك دلێر

سا بە خوێن نەقشى ئەكەن تاجى ژیان

كەس نەڵێ كورد مردووە كورد زیندووە

زیندووە هیچ نانەوێ ئاڵاكەمان

پێش ئەوەى ئەم تێكستە لەگەڵ تێكستەكانى دیكەدا بەراورد بكرێت، پێویستە بگوترێت هەر لە كتێبى “دڵدار، شاعیرى شۆڕشگێڕى كورد”دا هاتووە، ئەو دێڕەى كە دەڵێ “كەس نەڵێ كورد مردووە كورد زیندووە/ زیندووە هیچ نانەوێ ئاڵاكەمان” لە بنجدا لە دوایین دەستخەتى دڵداردا بەم شێوەیە بووە: “كەس نەڵێ كورد مردووە كورد مردووە/ زیندووە هیچ نانەوێ ئاڵاكەمان”، بەڵام وەك ئامادەکاری كتێبەكە دەڵێ گوایە لەبەرئەوەى چونكە شیعرەكە بەو شێوەیە بڵاو بووەتەوە، بۆیە ئەوانیش وایان هێشتووەتەوە. جگە لەوە لە چەندین شوێندا جێگۆڕكێ بە وشەكانى تێكستەكە كراوە و بەیتەكان پاش و پێش كراون و هەندێ وشەى لێ زیاد و كەم كراوە. بۆ نموونە لە “مێژووى ئەدەبی كوردی”ی مارف خەزنەداردا، ئەى ڕەقیب چەند جیاوازییەكى هەیە لەگەڵ ئەو تێكستەى سەرەوە، وەك:

لە نیوە دێڕى یەكەمدا، لەباتى “ئەى رەقیب هەر ماوە قەومى كورد زوبان”، نووسراوە “ئەى ڕەقیب هەر ماوە قەومى كورد زمان”. لە نیوە دێڕى هەشتەمدا لەباتى “زیندووە هیچ نانەوێ ئاڵاكەمان”، نووسراوە “زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاكەمان”، لەنێوە دێڕى كۆتاییدا بە هەمان شێوە كە “زیندووە….” دووبارە بووەتەوە، لاى مارف خەزنەدار لەباتى “هیچ” نووسراوە “قەت”. لە نیوە دێڕى یازدەمدا لە چاپەكەى عەبدولخالق عەلائەدین نووسراوە “لاوى ئێستاش حازر و ئامادەنە”، كەچى لەكن خەزنەدار بە “لاوى ئێستاش حازر و ئامادەیە” تۆمار كراوە.

ئەمە جگە لەوەى لەو تۆمارە دەنگییانەى، كە لەو كاتەوەى كە بۆ یەكەم جار بە فەرمانى پێشەوا قازى محەمەد بووەتە سروودى نیشتیمانى لە سەردەمى كۆمارى كوردستان لە مەهاباد-ەوە تا ئێستا، چەندین گۆڕانكارى تێدا كراوە، بەجۆرێك لە هەندێك تۆماردا “نایڕمێنێ” بووەتە “نایشكێنێ”. “دانەیی تۆپى زەمان”، بووەتە “دانەرى تۆپى زەمان”. “لاوى كورد هەڵسانە سەر پێ”، بووە بە “لاوى كورد هەستایە سەر پێ”. هەروەها “سا بە خوێن نەقشى ئەكەن تاجى ژیان” لە هەندێك تۆماردا بووە بە “تا بە خوێن نەخشى بكا تاجى ژیان”. نیوە دێڕى “دینمان ئایینمانە نیشتیمان”، بووە بە “دینمان، ئایینمان هەر نیشتیمان”. هەروەها ئەو دێڕەى كە دەڵێ “لاوى ئێستاش حازر و ئامادەنە/ جانفیدانە جانفیدانە جانفیدان”، بووە بە “لاوى كورد هەر حازر و ئامادەیە/ گیان فیدایە، گیان فیدا، هەر گیان فیدان”.

هەروەها تێكستێكى دیكەى ئەى ڕەقیب كە هاوپێچى ئەو پڕۆژە یاسایە كراوە و  29 پەرلەمانتار  بە ژمارە (1314) لە 21/10/2014 پێشكێشى سەرۆكایەتیى پەرلەمانى كوردستان-یان كردووە، لەوێشدا “نایڕمێنێ دانەیی تۆپى زەمان” كراوە بە “نایڕمێنى دانەرى تۆپى زەمان”. 

ئەوەى جێگەى سەرنجە هەر ئەم تێكستەى دڵدار، بەم گۆڕانكارییە زۆرەى خوارەوە، كراوە بە دیالێکتی کوردیی باکوور:

ئەى ڕەقیب هەر مایە قەومێ كورد زمان – Ey raqîp her maye qewmê Kurd ziman

ناشكێ وو دانەیێ ب تۆپێن زەمان – Nashikê û danayê bi topên zeman

كەس نەبێ كوردن مرن كورد ژین دبن – Kes nebê Kurdin mirin Kurd jîn dibin

ژین دبە قەت ناكەڤە ئالا كوردان – Jîn dibe qet nakeve ala Kurdan

ئەم خۆرتێن ڕەنگێ سۆر وو شۆڕەشین – Em xortên rengê sor û shoresh in

سەیر بكە خوینا رییان مە داڕژاندن – Seyr bike xwîna rîyan me da rijand

كەس نەبێ كوردن مرن كورد ژین دبن – Kes nebê Kurdin mirinKurd jîn dibin

ژین دبە قەت ناكەڤە ئالا كوردان – Jîn dibe qet nakeve ala Kurdan

ئەم خۆرتێن میدیا وو كەیهوسرەین – Em xortên Midya û Keyhusrew in

دین ئیمان وو ئایین مان، هەر نشتیمان – Dîn îman û ayîn man, her nishtîman

دین ئیمان وو ئایین مان كورد وو كوردستان – Dîn îman û ayîn man Kurd û Kurdistan

كەس نەبێ كوردن مرن كورد ژین دبن – Kes nebê Kurdin mirinKurd jîn dibin

ژین دبە قەت ناكەڤە ئالا كوردان –  Jîn dibe qet nakeve ala Kurdan

لاوێ كورد ڕابوویە سەر پێ وەك شێران – Lawê Kurd rabûye ser pê wek shêran

تا ب خوین نەخشین بكە تاجێ ژیان – Ta bi xwîn nexshîn bike tacê jîhan

كەس نەبێ كوردن مرن كورد ژین دبن – Kes nebê Kurdin mirinKurd jîn dibin

ژین دبە قەت ناكەڤە ئالا كوردان – Jîn dibe qet nakeve ala Kurdan

خۆرتێ كورد تەڤ حازر وو ئامادەنە – Xortê Kurd tev hazir û amade ne

جان فیدا نە جان فیدا، هەر جان فیدا – Can fîda ne can fîda, her can fîda

 جان فیدا نە جان فیدا، هەر جان فیدا – Can fîda ne can fîda, her can fîda

دەقى شیعرى ئەى ڕەقیب لەپێگەى فەرمیى سەرۆكایەتیى هەرێم و پێگەى حكومەتى هەرێم و پێگەى پەرلەمانى كوردستان-دا بڵاو نەكراوەتەوە، تا خوێنەر و هاووڵاتیى كورد بزانێت كامەیان نوسخە ڕەسەن یان پەسەندكراوەكەیه،‌ كە پێویستە وەك سروود بگوترێت. تەنیا ئەوە نەبێ لە ماڵپەڕی حكومەتى هەرێمدا لە گەیەنەری ئاڵا و سروودى نیشتیمانییدا، نووسراوه:‌ “سروودى ئەى ڕەقیب بووەتە بەشێك لە كولتوور و فەرهەنگى میللەتى كورد…”. هەر لەو ماڵپەڕەدا لەگەڵ ئەوەى تێكستەكە نەنووسراوە، بەڵام بەكورتى ژیاننامەى دڵدارى تێدا نووسراوە، ئەویش ساڵى كۆچى دوایی شاعیریان بە هەڵە لەباتى 1948، نووسراوە 1947 كۆچى دوایی كردووە! 

زمان و فۆرمى ئەى ڕەقیب

شیعرى ئەى ڕەقیب وەك ئەوەى لە چاپەكانى مێژووى ئەدەبى كوردیی خەزنەدار و كتێبى “دڵدار شاعیرى شۆڕشگێڕى كوردى”ى عەبدولخالق عەلائەدین-دا هاتووە، لە هەشت دێڕ پێكهاتووە و دێڕى “كەس نەڵێ كورد مردووە” لە دێڕى چارەم و هەشتەمدا دووبارە بووەتەوە. شیعرەكە وەكوو كێش لەسەر كێشى سیلابى خۆماڵی نووسراوە و هەر نیوە دێڕێك لە یازدە بڕگە پێكهاتووە.

هەرچى قافیەشە، لە تێكستەكەدا پەیڕەوى شیعرى كلاسیك كراوە و لە سەرەتاوە تا كۆتایی شیعرەكە بە یەك قافیە هاتووەتە خوارەوە و دەقەكەى پێ تەواو كراوە، كە قافیەى “ان”ـە، ئەمەش سواوترین و باوترین قافیەیە لە شیعرى كوردی-دا، چونكە جگە لەو وشانەى خۆیان بە “ان” كۆتاییان دێ وەكوو “زوبان/زمان”، “زەمان”، “نیشتیمان”، “ژیان”، هەروەها بە “ان”ى ئامرازى كۆ و جێناوى لكاوى كەسى یەكەمى كۆ و كەسى سێیەمى كۆى وەكوو “ڕابردوومان”، “ئاڵاكەمان”، “نێژران”، “گیانفیدان”یش كۆتایی پێ هێنراوە.

سەبارەت بە بەكارهێنانى وشەى بێگانە لە تێكستەكەدا، كەمترین وشەى عارەبى تێدا بە كار هاتووە، كە بریتیین لە وشەكانى “ڕەقیب”، “زەمان”، “دین”، “حازر”، كە ئەوانیش ئەو وشانەن تەنانەت لە ئێستاشدا زۆر لە نووسینى كوردیدا بەكار دێن، بۆیە بۆ ئەم تێكستە كە لە نیوەى دووەمى سەدەى بیستەمدا نووسراوە، یەكێكە لە شیعرە هەرە پاراو و كوردییەكان. لە تێكستى ئەى ڕەقیب-دا وشەكانى “دین” و “ئایین” و “حازر” و “ئامادە” كە هاوواتاى یەكترین، لە دێڕەكانى سێیەم و شەشەمدا هاتوون و ئەمەش جۆرە لاوازییەكى بە شیعرەكە بەخشیوە.

لە دێڕى “چەند هەزار لاوانى كوردى نەڕەشێر/ بوون بە قوربانى و هەموویان نێژران” لە ڕووى زمانەوانییەوە هەڵەیە، چونكە مادام ژمارە هەیە، دەبوو بنووسرێت “چەند هەزار لاوى كورد…”، وەك زانراوە بۆ هەر وشەیەك كە ژمارەى لەپێشدا هات، وشەكە كۆ ناكرێتەوە، واتە درووستترە بگوترێت سەد پیاو، هەزار گوڵ، هەشتا قوتابى، بیست ژن، نەك سەد پیاوان، هەزار گوڵان، هەشتا قوتابییان، بیست ژنان، ئەمەش بە هەمان شێوە “هەزار لاو” درووستترە لە “هەزار لاوان”.

هەروەها لەو دێڕەى كە دەڵێ “لاوى كورد هەڵسانە سەر پێ وەك دلێر/ سا بەخوێن نەقشى ئەكەن تاجى ژیان” دیسان ناتەواوە، چونكە “لاوى كورد” تاكە و “هەڵسان” كۆیە و “نەقشى ئەكەن”یش كۆیە، بۆیە وەها درووستر بوو بینووسیبا “لاوى كورد هەڵسایە سەر پێ وەك دلێر/ تا بە خوێن نەقشى ئەكا تاجى ژیان”، خۆ ئەگەر نیوەى دووەمى ئەم دێڕە بنووسرایە “تا بە خوێن نەقشى بكا تاجى ژیان” زۆر تەواوتر دەبوو، وەك لە كوردیدا دەگوترێت “دەستم دا قەڵەم، تا بنووسم”، “ڕۆیشتم بۆ بازاڕ، تا كتێب بكڕم” و ناگوترێت “دەستم دا قەڵەم، تا دەنووسم”، “ڕۆیشتم بۆ بازاڕ، تا كتێب دەكڕم”. پاشان وشەى “دلێر” واتاى ئازا و قارەمان دەبەخشێت، كەواتە “وەك دلێر” یانى “وەك ئازا” یان “وەك قارەمان”، ئەمەش شوبهاندنێكى بەهێز نییە و بەراوردكردنێك و هاوشێوەكردنێكى كرچوكاڵە، چونكە كورد دەڵێ كوردى دلێر، دلێرانە، ئازایانە، مەردانە… بەڵام ئەگەر كەسێك بە زۆر ئازا وێنا بكرێت، گەرەكە بگوترێت: وەك شێر، بەور ئاسا، چەشنى پڵنگ، هتد.

ناوەڕۆكى ئەى ڕەقیب

وەك لە پێشدا گوترا ئەى ڕەقیب لە سەردەمێكى زۆر تایبەتدا نووسراوە، شاعیریش لە هەڕەتی تازەلاویدا بووە، بۆیە وشەكانى “ڕەنگى سوور”، “شۆڕش”، “خوێن” و “خوێناوى” لە دەقەكەدا بەرچاون، تێكستەكە شێوازێكى وشك و گوتارێكى ڕوون و ڕاستەوخۆیە. شاعیر ئەوەندەى مەبەستى گەیاندنى پەیامێكە و دەیەوێ لە ڕێگەیەوە بیروباوەڕ و نامەکەی بگەیەنێت، هێندە بەدواى ماناى ورد و داڕشتنى شاعیرانە و وێنەى هونەرى و وشە و ڕستەى ناسكەوە نییە. ئەى ڕەقیب پێش ئەوەى شیعر بێ گوتارێكى ناسیۆنالیستانەى كۆمەڵایەتییە، لە سەردەمێكى تایبەتدا، هەست و خورپەى ناخى پەنگخواردووى تازە لاوێكى توڕە و ناڕازییە، کە دەیەوێ بە هەموو دنیا بڵێت كە مەحاڵە كورد لەناو بچێت و بتوێتەوە، هاوارى گەنجێكە لە سەرەتاى مەشقى شیعر نووسیندایە، بۆیە وشە و دێڕەكان زەق و توند و شۆڕشگێڕانەن، بەڵام لەڕووى هونەرییەوە لاوازن.

وشەى “ڕەقیب” كە لە ناونیشان و یەكەم وشەى تێكستەكەدا هەیە، وەكوو مانا هى سەردەمى كلاسیكە، لە ئێستادا لە هیچ پارچەیەكى كوردستان، كورد بە دوژمن، ناحەز، نەیار، داگیركەر، نەتەوە سەردەستەكانى دراوسێ، زلهێزانى بەرژەوەندیخواز، خائین، خۆفرۆش، جەللاد و داپڵۆسێنەرە‌كانى ناڵێ ڕەقیب. هەروەها ئەو نیوە دێڕەى كە دەڵێ “ئێمە ڕۆڵەى میدیا و كەیخوسرەوین”، كێشەیەكى مێژووى تێدایە، كەیخوسرەو كێیە؟ بە چ بەڵگەیەك كورد نەوەى كەیخوسرەوە؟ ئەگەرچى لە مێژووى كۆندا هاتووە كە كەیخوسرەو پادشاى مادەكان بووە و مادەكانیش كورد بوون. ئەو نیوە دێڕەش كە دەڵێ “دینمان ئایینمانە نیشتیمان/ دینمان ئایینمان هەر نیشتیمان” ئەگەرچى خوازەیە و لە چواچێوەى دەقێكى ئەدەبیدایە، بەڵام لەو ڕاستییە ناگۆڕێت ئیشكالێكى چێ كردووە بۆ خەڵكى باوەڕدارى كوردستان، چونكە بە سەدان هەزار لە خەڵكى ئەم كوردستانەى ئێمە، وەك چۆن شانازى بەوە دەكات كە بە نەتەوە كوردە و نیشتیمانى وى كوردستانە، بە هەمان شێوە شانازى بە ناسنامەى ئایینیى خۆیەوە دەكات و لە بەرانبەر پرسیارى ئایینت چییە، بە شانازییەوە دەڵێ موسڵمانم، ئێزیدیم، كاكەییم و كریستیانم، هتد. بۆیە ئەم نیوە دێڕە، یەكێكە لەو باسانەى زۆرترین جەدەلى لە نێوەندى سیاسى و كۆمەڵایەتیى ئێمە دروست كردووە. 

نەك هەر ئەوە، ئەگەر شیعرى ئەى ڕەقیب لەگەڵ شیعرەكانى دیكەى دڵدار بەراورد بكرێن، بەتایبەت شیعرەكانى “گوڵى سوور”، “خەندەكەى بایی”، “ڕۆڵەى تازە”، “ئەى نازەنین”، “كۆترە باریكە”، كە لە 1940 بەدواوە نووسیونى، بە چاوپۆشین لەوەى بابەت و بیرۆكەى تێكستەكان چین، ئەوا دەردەكەوێ كە هەموویان ئاستى هونەرییان لە پێش “ئەى ڕەقیب”ەوەیە.

تا ئێستا لەكن بەشى زۆرى خوێندەوارى ئێمە ــ بەوانەشەوە كە زۆر بە توندى بەرگرى لێ دەكەن ــ ڕوون نییە مەبەست “نایڕمێنى دانەیی تۆپى زەمان” چییە، هەندێك دەڵێن مەبەست لێى یەك دانە لە تۆپى ئەم زەمانەیە، كە لەكاتى خۆیدا چەكێكى گەورە بووە.

هەروەها ئەو شیعرە نیشتیمانییانەى قانع، بێكەس، ئەحمەد موختار جاف، گۆران و پیرەمێرد، كە لە نیوەى یەكەمى سەدەى ڕابردوو و ساڵانێك دواتر نووسیویانە و دواتر زۆربەیان كراونەتە سروود، بە هۆى ئەوەى نووسەرەكانیان خودان ئەزموونى گەورەتر بوون و تەمەنى ئەدەبییان لە دڵدار زۆر هەڵكشاوتر بوو، بۆیە هەر یەك لە شیعرەكانى “بەرى بەیانە ڕووناكە ئاسۆ”ى گۆران و “خوایە وەتەن ئاواكەى”ى بێكەس و “لە خەو هەستن”ى ئەحمەد موختار جاف و “وەفدى كوردستان”ى پیرەمێرد و “ئاخرین ماڵى ژیانم”ى قانع، چ لەڕووى فۆرم و زمانەوە، چ لە ڕووى ناوەڕۆك و ماناوە، بە هەموو پێوەرێك لە “ئەى ڕەقیب”ى دڵدار بەهێزترن.

ئەى ڕەقیب لەنێوان پێشوازیكردن و ڕەتكردنەوەدا

دەتوانین بڵێین ئەى ڕەقیب بەگشتى لەبەردەم سێ خوێندنەوەدایە:

خوێندنەوەى یەكەم: تێكست بە جۆرێك لە موقەددەس و تێكسنووس وەك كائینێكى بانمرۆیی وێنا دەكات و بە زاهیر وەهاش خۆى پیشان دەدا كە گوزارشت لە ڕوانین و بۆچوونى زۆرینەى هەرە زۆرى خەڵكى كوردستان دەكات و پێى وایە هەر پێداچوونەوە و دەستكاریكردن و گۆڕینێكى ئەى ڕەقیب هێڵى سوورە، بە هەنجەتی ئەوەى چەندین دەیەیە خۆڕسكانە بووەتە سیمبولى بەرگرى و بەرخۆدانى نەتەوە و كۆدەنگى هەر چار پارچەى كوردستانى لەسەرە و بووەتە ناسنامەى گەل و لەگەڵ یاداوەرى و خەباتى شار و شاخ تێكەڵ بووە و لە مێژووى حەفتا هەشتا ساڵى ڕابردوودا چەندین نیشتیمانپەروەر و شۆڕشگێڕ بەدەم چڕینى ئەم سروودەوە گیانیان بەخشیوە. تەنانەت هەندێك جار دەگوترێت، نە مافى پەرلەمانە دەستكارى بكات، نە خەڵكى باشوور بۆیان هەیە بە بێ پرس و ڕاوێژى پارچەكانى دیكەى كوردستان قسە لە پێداچوونەوە و دەستكاریكردنى بكات، بگرە هەندێ جار دەگوترێت ئەوەندە بە ناخى كولتوور و فەرهەنگى ئێمەدا ڕۆچووە و شەرعیەتى شۆڕشگێڕى و سیاسى و میللیشى هەیە، بۆیە ئەسڵەن پێویستى بە شەرعیەتى یاسایی هەر نییە. هەر ئەم خوێندنەوەیە زۆر جار ئەو دەنگانەى بە هەر بەهانەیەك بێ، خواستى گۆڕین و دەستكاریكردنى ئەم فۆرمى سروودەیان هەیە، بە تاریكپەرست و دژى گوتارى یەكگرتووى كوردى و لادەر لە كۆدەنگى میللى، هتد، تاوانباریان دەكات.

خوێندنەوەى دووەم: كە زێتر وەك كەمینەیەكى نەیار بە سروودەكە دەردەكەون و پتر جەخت لەوە دەكەنەوە، كە تێكستەكە هەڵەى مێژوویی تێدا هەیە و تەعبیر لە كەمە نەتەوەكانى كوردستان ناكات و بە یاسا نەكراوە، لەگەڵ قۆناغى ئێستاى نیشتیمان و چەرخى تازە و دونیاى نوێ ناگونجێ، تەنانەت دەگاتە ئەوەى دەڵێن ئەم تێكستە نیشتیمانى كردووە بە دین و ئایین، كوفرى تێدا هەیە و “ڕەقیب” و “دانەرى تۆپى زەمان” مەبەستى زاتى خودایە. هەر وەكوو كاردانەوەیەك بۆ ئەم تێڕوانینەش ڕۆژى 19/11/2013 لیژنەى باڵاى فەتواى كوردستان فەتواى ئەوەى دەركرد، كە سروودى ئەى ڕەقیب حەرام نییە و هیچ كوفرەكى تێدا نییە.

خوێندنەوەى سێیەم: كە شرۆڤەكردنێكى بێلایەن و بابەتییە، خوێندنەوەى ڕەهەندى ئایینى و نیشتیمانى و مێژوویی و ئەدەبى و هونەریى بابەتەكەیە وەك تێكست و سروود و مارش، خستنە بەر ڕووناكایی ڕەخنە و هەڵسەنگاندنە لەڕووى ناونیشان و فۆرم و زمان و قەبارە و ناوەڕۆكە‌وە بە لەبەرچاوگرتنى ئەو سیاقە مێژووییەى كە شاعیر وەختى خۆى تێیدا ژیاوە و بەو مۆركە سیاسى و ئەدەبى و هزرییەى ئەوسا ئامادەیی هەبووە، ئەم شرۆڤە و خوێندنەوەیە یان تا ئێستا نییە، یان زۆر دەگمەنە.

بەیاساییكردنى ئەى ڕەقیب

لە بڕگەى دووەمى ماددەى یازدەمى پڕۆژەى دەستوورى هەرێمى كوردستان-دا هاتووە: “هەرێمى كوردستان-عێراق ئاڵایەكى تایبەتى هەیە كە لە تەك ئاڵاى فیدراڵیدا هەڵدەدرێ، هەروەها دروشم و سروودى نیشتیمانى و جەژنى نەتەوایەتیی خۆى “نەورۆز”یشى هەیە و ئەمەش بە یاسا ڕێك دەخرێ”.  واتە لەم پڕۆژەى دەستووردا كە ئەنجوومەنى نیشتیمانیى كوردستان لە 24/6/2009 پەسەندى كردووە و ڕیفراندۆمی لەسەر نەکراوە، باسى ئەى ڕەقیب نەكراوە و بۆ یاسا جێهێڵراوە. لە پەرلەمانى كوردستان چەند جارێك مشتومڕى لەسەر كراوە، بەڵام نەگەیشتووەتە خوێندنەوەى كۆتایی و دەنگى لەسەر نەدراوە. دوا هەوڵ كە ئێمە بەرچاومان كەوتبێت وەك لە ماڵپەڕى پەرلەمان و لە لینكى پڕۆژە یاساكاندا هاتووە، ئەو پڕۆژە یاسایەیە كە 29 پەرلەمانتار لە 21/10/2014 پێشكێشى سەرۆكایەتیى پەرلەمانیان كردووە، ئەم ڕەشنووسە كۆمەڵێك هەڵەى ئەدەبى و ڕێنووس و زمانەوانى تێدایە، بەڵام لەبەرئەوەى خوێندنەوەى كۆتایی بۆ نەكراوە و نەبووە بە یاسا، قسە لەسەركردنى بە پێویست نابینین.

لێرەدا پرسیار ئەوەی، ئەگەر بە یاسا ڕێك نەخرێت و ئەى ڕەقیب وەكوو عورفێك چ وەك سروود و چ وەك مارش پێڕەو بكرێت، چ بۆشاییەك دروست دەكات؟ هەرچەند ئەوە پرسێكى زێدەتر یاساییە، ئیشى ئەم باسە نییە بەدواى وەڵامەكەیدا بگەڕێت، وەلێ ئەو وڵاتانەى خودان سەروەریى خۆیانن و سروود و سڵاوى نیشتیمانى تەنێ وەكوو عورف و ئەتەكێت پێڕەو دەكەن، هیچ نەنگى و بۆشاییەكى بۆ ئەو وڵاتانە دروست نەكردووە.

ئەى ڕەقیب لەنێوان سروودى نیشتیمانى و مارشى نیشتیمانییدا

لەو باس و تێبینییانەى كە لەم چەند ساڵەى دواییدا لەسەر ئەى ڕەقیب گوتراون، زۆر جار تێكەڵییەك دەكرێت لەنێوان ئەى ڕەقیب وەك سروودى نیشتیمانى و ئەى ڕەقیب وەك مارشى نیشتیمانى، لە كاتێكدا، وەك لە وڵاتاندا پێڕەو دەكرێت، سروود دەكرێت تێكستێكى تەواو بێت و بەشێوەیەكى گشتى ئاساییە 4-8 دەقیقە بخایەنێت. هەرچى مارشى نیشتیمانییە كە بە سڵاوى كۆماری و سڵاوى شاهانە و سڵاوى سوڵتانى و سڵاوى نیشتیمانی-یش ناو دەبرێت، بەم پێیە دەكرێت  لە باشوورى كوردستان بە سڵاوى هەرێمى ناوزەد بكرێت، عادەتەن كورتە و وا باشترە زێتر لە 50-60 چركە نەخایەنێت.

ئەنجامگیرى

لەم باسەدا دەتوانین بەم ئەنجامانە بگەین:

یەكەم: وشەى ڕەقیب كە لە ناونیشان و یەكەم نیوە دێڕى تێكستى “ئەى ڕەقیب”ى دڵداردا هاتووە، لە بنجدا كوردى نییە، جگە لەوەش سەر بە ئەدەبیاتى كلاسیكە و وشەیەكى باوى نێو شیعرى شاعیرانى كوردە، بەتایبەت شاعیرانى سەدەى نۆزدەم و نیوەی یەكەمى سەدەى بیستەم. وشەكە لە ئەدەبیاتى كوردی-دا هەرگیز بە ماناى زاتى خودا نەهاتووە، بەڵكو بە واتاكانى ناحەز، نەیار، ئەغیار، خەنیم، حەریف، مڵۆزم، حەسوود، ڕكابەر، ئازاردەرى عیشق، دوژمنى عاشق، چاوپیس، شۆفار، خراپەكار  و بەدكار هاتووە.

دووەم: دڵدار یەكێك بووە لە خوێندەوار و كەسە چاوكراوەكانى نیوەى یەكەمى سەدەى بیستەمى باشوورى كوردستان، لەگەڵ ئەوەى بەهرەى شیعرى لەچاو ئەو تەمەنە بچووكەى خۆى، زۆر گەورە و ڕەنگین بووە، بەڵام چونكە لە تەمەنێكى زۆر زوودا سەرى ناوەتەوە و لە تەمەن و قۆناخێكى زۆر هەستیار و ئاڵۆزدا ژیاوە، بەشى زۆرى شیعرەكانى كە بەچاوى ئەوڕۆ خوێندنەوەى بۆ دەكرێت، لەڕووى ئەدەبییەوە نەخەمڵیو دەردەكەون.

سێیەم: هەرچەندە ئەى ڕەقیب وەك تێكست جگە لەوەى هەڵەى زمانەوانى تێدایە، لە ڕووى هونەرییەوە لەنگە و لە ئاستێكى بەرزى ئەدەبیدا نییە، لە هەندێك وشە و دەربڕیندا كێشە و مشتومڕى ئایینى و مێژووییشى دروست كردووە، هەروەها تا ئێستا چەندین نوسخە لە تێكستەكە هەیە و بە دروستى نازاندرێت كامەى تێكستە ڕەسەنەكەیە یان تێكستە پەسەندكراوەكەیە، مانشێتى سەردەمى بەرخۆدان و بەرەنگارى و مارشى بەرەكانى جەنگە. لەگەڵ ئەوەش، ئەی ڕەقیب یەكێكە لەو تێكستانەى شەقڵى سروودى نیشتیمانیى تێدا هەیە و تا ئاستێكى زۆر شەرعیەتى شۆڕشگێڕى و شەرعیەتى مێژوویی جگە لە باشوور، لە پارچەكانى دیكەى كوردستانیش وەرگرتووە.

چارەم: تا ئێستا بە یاسا نەبووەتە سروودى نیشتیمانیى و مارشى نیشتیمانیى، هەروەها هەر چەندە فەتواى لیژنەى باڵاى فەتواى هەرێمى لەسەر هەیە، كە تێكستەكە كوفرى تێدا نییە و حەرام نییە، بەڵام لەسەر ئاستى نێوەندە ئاییندارەكەى كوردستان هێشتا وەك گرێ و نیگەرانییەك ماوەتەوە و چارەسەر نەكراوە. بۆیە ئەگەر لەكن هەندێك كەس تێكستى ئەى ڕەقیب وەك جۆرێك لە موققەدەس تەماشا بكرێت و پێداچوونەوە و دەستكاریكردنى بە هێڵى سوور بزانرێت، ئەوا لاى ناوەندە ئاییندارەكە نەك هەر لەسەر ئاستى كۆمەڵە و ڕێكخراوى سیاسى، بەڵكو لەسەر ئاستى میللییش، وشە و كۆپلەیەك جێگەى جەدەلى حەرامبوون و حەڵاڵبوون بێت، بە گومان و نیگەرانییەوە تەماشا دەكرێت.

سەرچاوەكان

بورهان محەمەد ئەمین، تەفسیرى ئاسان، چاپى سێیەم.

پڕۆژەى دەستوورى هەرێمى كوردستان-عێراق، پەرلەمانى كوردستان-عێراق، چاپخانەى حاجى هاشم، هەولێر.

دلیل الراغب فی تهذیب مفردات الراغب، تهذیب: عمر عبدالعزیز، الطبعە الاولى، مطبعە پەیڤ، السلیمانیە، 2000.

دیوانى ئەحمەد موختار جاف، بەكۆششى ئەفراسیاب ئەحمەد موختار،  بەغدا، 1986.

دیوانى ئەسیرى، مستەفا عەسكەرى كۆى كردۆتەوە و لەسەرى نووسیوە، بەرگى یەكەم، چ1، چاپخانەى الحوادث، بەغدا، 1987.

دیوانى ئەوڕەحمان بەگى بابان، ئامادەكردنى محمود محمد احمد، چاپخانەى الزمان، بەغدا، 1989.

دیوانى حەمدى، لێكۆڵینەوەى جەمال محەممەد محەممەد ئەمین، چاپخانەى سەركەوتن، سلێمانى، 1984.

دیوانى خادیم، جەمال محەمەد محەمەد ئەمین ئامادە و ساغى  كردووەتەوە، بەرگى یەكەم، چاپخانەى دار الحریە، بەغدا، 1980.

دیوانى دڵدار، ئا: گیوى موكریانى، چ1، چاپخانەى كوردستان، هەولێر، 2573ى كوردى.

دیوانى شاهۆ، ساغكردنەوەى محەمەد ئەمین كاردۆخى، چاپەمەنى مانگ، چ1، 2020.

دیوانى شێخ ڕەزاى تاڵەبانى، ساغكردنەوە و شەرحى: شوكور مستەفا، دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى ئاراس، چ2، هەولێر، 2010.

دیوانى مەلاى جزیرى، شەرحى هەژار، پەخشانگاى پانیز، چ1، سنە، 2014.

دیوانى موفتى پێنجوینى، ئا: ئومێد ئاشنا و عەبدولكەریم موفتى، چ1، چاپخانەى الشركە العراقیە للگباعە والنشر،1990.

دیوانى نارى، كۆكردنەوە و لەسەر نووسینى: كاكەى فەللاح، چاپخانەى كاكەى فەللاح، سلێمانى، 1984.

دیوانى نالى، ئامادەكردنى: مەلا عەبدولكەریمى مودەڕیس و فاتیح مەلا كەریم، ناوەندى بڵاوكردنەوەى سنە، 2005.

دیوانى وەفایی، لێكۆڵینەوەى محەمەد عەلى قەرەداغى، چاپخانەى كۆڕى زانیارى كورد، بەغدا، 1978.

ڕەفیق حیلمى، شیعر و ئەدەبیاتى كوردى، دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى ئاراس، چ2، هەولێر، 2010.

زین الدین محمد بن ابی بكر عبدالقادر الرازی، مختار الصحاح، مؤسسە الرسالە للطبع والنشر، بیروت، 2001.

عەبدولخالیق عەلائەدین، دڵدار شاعیرى شۆڕشگێڕى كورد، چاپخانەى دار افاق عربیە للصحافە والنشر، بەغدا، 1985.

عەبدوڵڵا ئیبراهیمى، فەرهەنگى كاوە، بەرگى دووەم، دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى ئاراس، چ1، هەولێر، 2012.

عەبدولوەهاب شێخانى، فەرهەنگى شێخانى، چاپخانەى خانى، دهۆك، 2009.

عەزیز گەردى، فەرهەنگى مەم و زینى خانى، دەزگاى چاپ و پەخشى نارین، چ1، هەولێر، 2016.

على عبدالله، فەرهەنگى گەنجینە، چاپخانەى الحوادث، 1988.

قورئانى پیرۆز، وەرگێڕانى هەژار، چاپى دووەم.

كاكەى فەللاح، كاروانى شیعرى نوێى كوردى، بەرگى یەكەم، چاپخانەى كۆڕى زانیارى كورد، بەغدا، 1978.

مارف خەزنەدار، دیوانى نالى و فەرهەنگى نالى، دار الحریە، بەغدا، 1977.

مارف خەزنەدار، مێژووى ئەدەبى كوردى، بەرگى پێنجەم، دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى ئاراس، چ2، هەولێر، 2012.

ماڵپەڕى پەرلەمانى كوردستان (http://www.kurdistan-parliament.org/).

ماڵپەڕى حكومەتى هەرێمى كوردستان (http://cabinet.gov.krd/).

مەحرەمى ڕاز ــ شەرحى غەزەلیاتى حافز، وەرگێڕانى: ئەكرەم عەنەبى، دەزگاى موكریانى، چ1، چاپخانەى خانى، دهۆك، 2008.

موحەممەد مەردۆخى كوردستانى، فەرهەنگى مەردۆخ، لێكۆلِینەوە و ئامادەكردنى: ڕەئوف ڕەهنموون، خانەى بڵاوكردنەوەى پڕتەوبەیان، چ1، سنە، 1388ى هەتاوى.

وێكپیدیاى كورمانجى (//en.wikipedia.org/wiki/Ey_Reqîb).