- ل دویف ژێدەر و سەرچاوەیێن دیرۆكی، دهوك بۆ نزیكی (٨٠٠٠) سالان پێش زاینێ دزڤریت.
- شكەفتێن (چارستین و هەڵامەتا)، كەڤنترین جهێن ئاركۆلۆژینە كو تێدا مرۆڤان ژین و ژیار تێدا برینە سەر و رۆلەكێ گرنگ بۆ دیاركرنا دێرۆكا باژێریدا هەبوویە.
- ب زمانێ ئارامی، ب دهۆكی “نوهەدەرا هاتیە گوتن”.
- لسەر ناڤی دهۆك گەلەك بۆچوون هەنە، ئاسوریان ب دهۆكێ گوتیە “گۆندێ بچووك”.
- ناڤێ دهۆك ل سەر بنچینەیا جوگرافی هاتیە ڤەهاندن؛ چونكو دەڤەر كەفتیە دناڤبەرا دوو چیایێن مەزن لسەر شێوەیا هێكێ. د دیالكتا كرمانجی – بەهدیناندا پەیڤا “دوو هێك” هاتیە دانان و پاشی ئەڤ پەیڤە هاتیە حەلاندن بوویە دهۆك.
- كەڤنترین شینەوارێن كوردان ل دهۆكی هاتبیتە دیتن شینەوارێن “زاخیكو” یە بۆ سەردەمێ (میتانیان) كو بنەمالەیەكا كوردبوون دیرۆكا وی بۆ “٣٨٠٠” پێش زاینێ ڤەدگەریت.
- ل سالا (۸٤٠) زاینی دهۆك بۆ یەكەمین جار عەرەبێن موسلمان ب سەركێشیا خەلیفە (معتصم بالله) یێ عەباسی هاتیە داگیركرن و پاشی (ماگول – تاتار) دهێن، ل وی سەردەمی میرگەها داسنایان وەکو مالباتەك ئێزدیی دەستهەلات ل دهۆكێ کریە، ل وی دەمی ناڤێ دهۆك ب رامانا ”دوو مست” هاتیە ب كارئنان؛ چونكۆ هەر كاروانیەك هاتبا دهۆكێ دا دوو (هۆك یان مست)یێن گەنم و دەغل و دانی وەك باج لێ دهاتنە ستاندن، هەروەسا ب (باژێر داسن) دهاتە نیاسین.
- داسن میرگەهەك كوردێن ئیزدی بوون ب سەركێشیا (میر حوسێنێ داسنی) ل سەدێ حەفتێ.
- پەیڤا بەهدین ژ دوو پەیڤا پێكدهێت (بەهی ـ پاقژی) و (دین ـ ئايین)، ل دهۆكێ وەك سەرۆكانی هاتیە وەرگرتن ب رامانا دینێن پاقژ یێن زرادەشتی كەڤنترین شینەوارێن زەرادەشیتیێن كەڤن ل شكەفتا چارستین دهێتە دیتن.
- دهۆك ژ رویێ جۆگرافی ڤە، كەفتیە لسەر هێلا پانیا (٢٠ ـ ٤٣ و ١٠ ـ ٤٤ ل )رۆژهەلات، هێلا بازنەی ڤە دكەڤیتە لسەر هێلا پانیا( ٣٦ ـ ٤٠ و ٢٠ ـ ٣٧) ل باكور.
- دهۆك دكەڤیتە باكورێ هەرێما كوردستانا عێراقێ و باشۆرێ کوردستانا مەزن و دكەڤیتە پانتایەكێ دناڤبەرا زنجیرە چیایێن “شندۆخا” ل باشور و چیایێ ”سپی” ل باكۆر و چیایێ ”مام سین” ل رۆژهەلات و چیایێ ”زاوا” ل رۆژ ئاڤا.
- رۆبەرێ پارێزگەها دهۆكێ (٥٧٧ )كیلومەتر چارگوشەیە.
- دهوك (٥٦٥)مەتران ل سەر ئاستێ دەریای یا بەرزە.
- دهۆك ل (٢٧ ـ ٥ ـ ١٩٦٩ )بوويە پارێزگەهـ.
- پارێزگەها دهۆكێ ژ حەفت قەزا و ٢٧ ناحیەیان پێكدهێت ( ئاكرێ، سێمێل، دهۆك، ئامێدی، زاخۆ، بەردەرەش، شێخان).
- باژێرێ زاخۆ وەکو ئیدارەکا سەربخۆ هاتیە جوداکرن.
- هەژمارا ئاكنجیێن پارێزگەها دهۆكێ ژبلی ئاوارا و دەربەدەران ژ ملیونەك و پێنج سەد و دووازدە هزار و پێنج سەدو هەشتێ و حەفت( ١.٥١٢.٥٨٧)كەسان پێكدهێت.
- باژێر یا فرە ئایینە ژ موسلمان، كرستیان ، ئێزدی، كاكەی، زەرادەشتی تێدا هەنە.
- ژ روویێ نەتەوەی ڤە یا فرە نەتەوەیە ژ نەتەوەیێن كورد و ئاشوری و كلدان و ئەرمەن تێدا دژین.
- ژ روویێ ئابوریێ ڤە دهۆك یا دەولەمەندە ب ژێدەرێن چاندن و ئاڤ و پەترۆلێ.
- خودان سێ دەرازینكێن ناڤنەتەویە، ئیبراهیم خلیل ل زاخۆ و سەرزێر ل بەرواری بالا ـ كانی ماسێ دگەل باکورێ کوردستان – تورکیا و دەرازینكا سێمالكا ل فیشخابور دگەل رۆژئاڤا کوردستانێ سوریا.
- ژبەر جوانیا سرۆشتێ دهۆكی، خودان نزیكی (٢٥٠) جهێن گەشت و گوزاریە.
– ژ رویێ ئەكادیمی ڤە، خودان شەس زانكۆ و پێنج پەیمانگەهێن تەكنیكیە
– درێژاھیا دیرۆکا دھۆکێدا سێزدە کەس بوینە پارێزگەھ، (عەگید سەدیق سەعدوڵا ئامێدی) ئێکەمین پارێزگارێ دھۆکێ ل سالا ١٩٦٩دەست ب کاربوویە، فەرھاد ئەمین ئەترۆشی دووماھیک پاریزگارێ دھۆکێ ل سالا ٢٠١٤ێ دەست ب کاربوویە.
– بو ئێکەمین جار ل دیرۆکا کوردیدا د ساڵا (١٥٣٤ز.) ژێر دەستهەڵاتا میراتیا بەهدینان ژ لایێ میر ( حەسەن وەلی) ئێکەمین فیرگەها کوردی بو فێربوونا زمانێ کوردی ل باژێرێ ئامێدیێ هاتیە دامەزراندن، ئەو فێرگەهە ژبلی زمانێ کوردی، دیرۆکا کوردان و زانستێن پزیشکی و گیا و دەرمان و زانستێن دینی و تەسووف و عیرفانی تێدا هاتیە خواندن، ئەف فێرگەهە بو ماوەیێ سێ سەدەیان یا بەردوام بوو کو تێدا زارۆکێن کورد فێری زانست و زمانێ دایك دبوون. ئەف فێرگەهە بەردەوام ژ لایێ عوسمانیان دهاتەکرن و لسەر دەمێ کۆلۆنی یا بەریتانی ب هەتا هەتایی دەرگەهێ ئەڤێ فێرگەهێ هەمبەر زارۆکێن کوردان هاتە داخستن.
– ئارمگەھا لالشا نورانی و شێخادی وەک قيبلە و زیارتگەھ و سەنتەرێ جیھانیا ئولا (ئیزدیان) دکەڤیتە قەزا شێخان ل پارێزگەھا دھۆکێ.
– کەڤنترین ژێدەرێ دیرۆکی باسی باژێرێ دهۆکی کربیت پەرتۆکا “شەرەفنامە” یا میر شەرفخانێ بەدلیسی یە ئەوا ل سالا “١٥٩٢ز.” بوویە لسەر میرگەها بەهدینان تەکەزکریە و ئاماژە ب چەند هۆزێن سەرەکی یێن دەڤەرێ دکەت وەکو “نێروە و رێکان،سلیڤانی،سندی، گوولی، بەرواری، مزوری، دووملی(ئێزدی)”. دکەت.