پێشەکی
ڕۆژی ١١ ی کانونی یەکەمی هەموو ساڵێك، لەلایەن ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، وەك ڕۆژی نێونەتەوەیی چیا (شاخ) دیاریكراوە. دروشمی ئەمساڵی ڕۆژی نێونەتەوەیی چیا بریتییە لە “گێڕانەوەی ئیكۆسیستەمی چیاكان”. مەبەست لە ئێكۆسیستەم، هەموو بوونەوەرەکانە (ڕووەک، ئاژەڵ و زیندەوەران) لە ناوچەیەکی دیاریکراودا كە کارلێک لەگەڵ ژینگە نازیندووەکانیان (کەشوهەوا، زەوی، خۆر، خاک، ئاو و هەوا، بەرگەهەوا) دەكەن و هەر زیندەوەرێك لەم سیستەمەدا پێگە یان ڕۆڵی تایبەتی خۆی دەگێڕێت. هەڵبژاردنی ئەم دروشمە لەو ئاگاییەوە سەرچاوە دەگرێت كە بەهۆی دەستدرێژییە مرۆیی و تەكنۆلۆجییەكانەوە كە كراوەتە سەر شیرازەی ژیان (ئیكۆسیستەم) ی چیاكان.
ئەم ناونیشانە هەڵبژێردرا بۆئەوەی چیاكانیش بچنە ناو ستراتیژی دەیەی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بۆ نۆژەنکردنەوەی شیرازەی ژیان (لە ٢٠٢١-٢٠٣٠) کە ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکان و بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان بە هاوبەشی سەرۆکایەتی دەکەن. دەیەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەرفەتێکە بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی سیاسی و توێژینەوەی زانستیی و سەرچاوە داراییەکان بۆئەوەی بە شێوەیەکی بەرچاو نۆژەنکردنەوەی گەورە ئەنجام بدرێت و ڕێگری لە تێکچوونی زیاتری شیرازەی ژیانی چیاکان/شاخەکان بکرێت.
چیاكان نزیکەی ٢٧٪ ی ڕووبەری زەوی پێک دێنن و نزیکەی نیوەی شوێنە گەرمەکانی هەمەڕەنگی زیندەیی لە جیهاندا لەخۆدەگرن؛ وەک تاڤگە ئاوییەکانی جیهان. هەروەها ئاوی شیرین (شیاو بۆ خواردنەوە) بۆ نیوەی مرۆڤایەتی لەسەر گۆی زەوی دابین دەکەن. چیاكان لانكەی کۆمەڵێکی لە ژمارەنەهاتوی ڕووەک و ئاژەڵن، هەروەها چەندین کۆمەڵگەی جۆراوجۆری کلتورییان تێدا دەژی کە زمان و نەریتی جیاوازیان هەیە. لە ڕێکخستنی کەشوهەوا و خزمەتگوزارییەکانی دابینکردنی ئاوەوە تا دەگاتە پاراستن و پاراستنی خاک، شاخەکان کلیلی ژیان و بژێوی ژیانی مرۆڤەكانن.
چیاكان، گەوهەرێكی سروشتی بە بەهان، كە شوێنی ١٥٪ ی دانیشتوانی جیهانن. لەمڕۆدا چیاكان بەهۆی دەستدرێژییەكانی مرۆڤەوە لە مەترسیی گەورەدان، لە هەمووی مەترسیدار توانەوەی سەهۆڵبەندانەكانە بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما، كە ئەمەش بۆتە هۆی دروستبوونی كارەساتی ژینگەیی و كۆچكردنی دانیشتوانی ئەو ناوچانە. هاوكات بڕینەوەی دارستانەكان بۆ كشتوكاڵ و گۆڕینی بەشێك لە دامێنی چیاكان بۆ شوێنی نیشتەجێبوون، زیانی گەورەی لە ژینگەی چیاكان داوە. بە گوێرەی مەزەندەكان ئەو هێرشانەی بۆ سەر چیاكان هەیە، بۆتە هۆی دروستبوونی گرفت بۆ نزیكەی ٣١١ ملیۆن كەس لە جیهاندا كە لە ناوچە شاخاوییەكان دەژین و ئەو مرۆڤانە ڕووبەڕووی مەترسی لەسەر ئاسایشی خۆراك بوونەتەوە.
چیاكان لە جیهاندا مایەی مانەوەی ئەم هەسارەیەی ئێمەن، هەر هێرش و پەلامارێك بۆ سەر شیرازەی ژیانی چیاكان، مەترسییە لەسەر مرۆڤەكانی ئێستا و نەوەكانی ئایندەش. ئامانجی دانانی ڕۆژێك بۆ بەگەڕخستنی بیر و هەوڵ و توانای نەتەوەكان بۆ پاراستنی چیاكان بریتییە لە پەرەپێدانی هۆشیاری و پەروەردە و توێژینەوەی زانستی و كاراكردنی سیاسەتەكانی حكومەتان بۆ پارێزگاریكردن لەم گەوهەرە بەهادارەی سروشت.
چیاكانی كوردستان
هەر لە كۆنەوە كە باسی نیشتیمانی كوردستان دەكرێت، باسی چیاکان/شاخەكان دەكرێت، ناوی “زاگرۆس و تۆرۆس” هەمیشە لە هزری كورد دا دەزرنگێتەوە. ئەو دوو زنجیرە چیایەی وەك ناولەپی دوو دەستی زەوی، مرۆڤی كوردی بۆ ملیۆنان ساڵە لە نازی خۆیدا لە فەوتان پاراستووە.
چیا بۆ كوردستان جگە لەوەی دیاردەیەكی سروشتی بەهادار و پایەبڵندن، بەشێكیشن لە كلتوری كوردستانیان. كلتور بە مانای هەموو ئەو تایبەتمەندیی و جیاوازیانەی كە كوردستانیان لە نەتەوەكانی دیکە جیا دەكاتەوە.
زەینەفۆن، لە پێش زاینەوە لە كتێبی ئاباز (ئاناباسیس) بایەخی چیاكان بۆ شەڕ و سەركەوتنی جەنگاوەرە كوردەكان نیشان دەدات. ناوهێنانی چیای جودی (گودی، گود) لە قورئانی پیرۆزدا، بایەخ و پیرۆزیی ئەم خاكە وەك لانكەی مرۆڤایەتی و ژیانەوەی دووەم، دوای تۆفان، نیشان دەدات. ئەشكەوتەكانی شانەدەر و زەرزی و كەریمشار و هەزارمێرد و ئەوانیتر، سەرەتاكانی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لە قەدپاڵی چیاكان دەردەخات. دارستان و لێڕەوار و تاڤگە و كانی و سروشتی جوان، ئامادەیی چیاكان بۆ لەباوەشگرتنی مرۆڤ دەخاتەڕوو. هەموو ئەمانە هاوشانن لە پابەندیی نێوان مرۆڤی كوردستان و بەرگری و چیا و پاڵپشتی و خۆپاراستن لە دوژمن، ئەمە سەرباری پیرۆزییە ئاینییەكانی چیا لە ئایینە كوردستانییەكاندا، هەر لە كرماشانەوە هەتا هەڵەبجە و شەنگال و باكووری كوردستان.
گرنگیی چیاكانی كوردستان
نیو‌ی زیاتری تۆپۆگرافیای كوردستان له چیا پێكهاتووه كه خۆی له چه‌ند زنجیره‌یه چیایەكدا ده‌بینێته‌وه، به‌گشتی له باكووری ڕۆژئاواوه به‌ره و باشووری ڕۆژهه‌ڵات درێژبوونەتەوە و بە چەند تایبەتمەندیەك دەناسرێنەوە، لەوانە:
یەکەم، به‌رزی چیاكان له پێنج سه‌د مه‌تره‌وه ده‌ست پێده‌كات و له‌گه‌ڵ درێژبوونه‌وه‌شیان به‌رزتر ده‌بنه‌وه تا ده‌گه‌نه زیاتر لە پێنج هه‌زار مه‌تر.
دووەم، لوتكه‌ی چیاكان بڵند و قه‌ده‌كانیان زۆر ڕك و پێچاوپێچن و له هه‌ندێ شوێندا زۆر لێك نزیك ده‌بنه‌وه و دۆڵی سه‌خت پێك ده‌هێنن.
سێیەم، قەدپاڵی چیاكانی كوردستان شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤن و ناوچەیەكی بە پیت و بەرهەم بەخشە بۆ ژیانی كشتوكاڵی و ئاژەڵداری و گونجاوە و بوونەتە مایەی دابینكردنی پێداویستییەكانی مرۆڤ.
چوارەم، سەرچاوەیەكی گرنگی ئاوی خواردنەوە و كشتوكاڵن بە هەموو جۆرەكانییەوە.
لەگەڵ ئەمانەشدا هێشتا ژماره و داتای پێویست لەسەر چیاكانی كوردستان بەهۆی نەبوونی دامەزراوەی نیشتیمانیی پشتگوێخستن لەلایەن دەوڵەتە داگیرکەرەکان و دابەشكردنی كوردستان لەبەردەستدا نین و بەشێوەیەكی زانستی و بە لەبەرچاوگرتنی ستراتیجییەکی نیشتیمانی پۆلێن نەكراون.
چیاكانی كوردستان لە چەندین ڕەهەندەوە گرنگ و بە كەڵكن. جگە لە بەها سروشتییە جیهانیی و مرۆییەكەی وەك سەرچاوەیەكی گرنگی ژینگە و شیرازەی ژیانی سروشتی بۆ هەموو جیهان، چەندین كەڵكی ناوچەییشی هەیە، كە ئەگەر لە كوردستان دەسەڵاتێکی نیشتیمانی هەبووایە، ئەوا چیاكان دەبوونە پایەی بڵندی هەبوونی مرۆڤی كوردستانی لە تەواوی كوردستان و ناوچەکە. لە ئەنجامی دابەشكردنی كوردستان لە نێوان دەوڵەتە داگیركەرەكان، گرنگ و بایەخی چیا لە نەتەوەی كوردستان ون كراوە، بە تایبەت ڕژێمی عێراقی-عەرەبی، بەهۆی نەبوونی دیدگەیەکی ستراتیجی بۆ گرنگی چیا و نەبوونی ئەو تایبەتمەندییە جوگرافییە، هیچ شتێكیان لەمبارەیەوە پێشكەش نەكردووە. لێرە بە گرنگی دەزانین چەندین كەڵكی چیاكان نیشان بدەین:
گرنگیی ئابووریی چیاكانی كوردستان
چیاكانی كوردستان بە هۆی سروشتە بە پیت و فرەجۆرییەكەیەوە چەندین كەڵكی ئابووری گەورەی لە ژیانی هاوڵاتیانی كوردستاندا هەیە، لەوانە: چیاکان بەشێكی سەرەكیی سەرچاوەی خۆراكن لە هەر چوار وەرزەكەی ساڵدا؛ كانگەی سەرەكیی دابین كردنی سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە و كشتوكاڵن؛ لانكەی فرەجۆریی شیرازەی ژیانی ژینگەیین؛ لانكەی هەمەجۆری زیندەیی گیانەوەرانە بە ئاژەڵی ماڵیی و كێوییەوە؛ سەرچاوەی سەرەكیی دار و درەختی پیشەسازیین؛ ناوچەی ڕاكێشانی سەرمایەی بیانییە لە ڕێگەی گەشتیارییەوە.
گرنگیی شارستانیی و كۆمەڵایەتیی چیاكان
چیاكانی كوردستان جگە لە كەڵك و بایەخە ئابوورییەكەی لە لایەنی شارستانی و كۆمەڵایەتییەوە زۆر بەبایەخن. گرنگیی شارستانیی و كۆمەڵایەتی چیاكان بەهۆی سیاسەتی بە ئاسایشكردنی پرسی كورد لەلایەن دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستان دا شێوێنراوە، بەجۆرێك كە سیاسەتی داگیركاریی وڵاتانی ئێران، توركیا، عیراق و سوریا وای كردووە كە ناوچەی چیاكانی کوردستان بە ناوچەی قەدەغە و ئەمنی و سەربازگە ببینرێن و مامەڵە بکرێن چونكە چیاكانی كوردستان بنەمای بەهێزكردنی كۆمەڵگەی كوردستان بوونە بەتایبەتی لە ڕووی شارستانی و كۆمەڵایەتییەوە. لێرە دەتوانین چەندین سوودی چیاكان لەم بوارەدا دیاری بكەین، بۆ نموونە: چیاكان پارێزەری سەرەكیی ڕەسەنایەتی زمانی دایكن، کوردی؛ هۆكارێك بوون بۆ زۆربوونی ژمارەی كۆمەڵگەی كوردستانی بەهۆی بوونی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و ژیان و ژینگە لە چیاكاندا؛ ناوچەیەكی پارێزراو بوون لە نەخۆشییە گواستراوەكانی شار؛ ناوچەی بەرهەمهێنانی پیشە دەستی و كلتورییەكان بوون؛ چیاکان پارێزەری مۆسیقا و گۆرانی و بەند و قسەی نەستەق و ئاوازی ڕەسەنی كوردی بوون؛ پارێزەری بەها كۆمەڵایەتییە باشەكانی نەتەوەی كوردستان بوون، وەك: خانەدانی و ڕێزگرتن و خۆڕاگری و میوانداری و بەدەمەوەهاتن؛ پارێزەری ژیانی هەمەڕەنگی كوردستانی و هاوبەشیی و پێكەوەیی نێوان ژن و پیاو لە بەڕێوەبردنی كۆمەڵدا بوون؛ هاوکات، چیاکان بەشدارن لە دروستكردنی مرۆڤی خۆڕاگر و جەستە بەهێز و ئارام و خاوەن ئەزموون و هۆشیار؛ لەپاڵ ئەمانەدا، چیاکان، پارێزەر و پاڵپشتی بەهێزكردنی شارەكانی كوردستان بوون لەڕووی سەربازیی و بەرگرییەوە.
سیاسەتی چیاكانی كوردستان
هەروەك پێشوتر ئاماژەمان پێدا، هەتا ئێستا بەهۆی داگیركردنی كوردستانەوە، چیاكان نەبوونەتە ناوەڕۆكی سیاسەتێكی نیشتیمانی كە نەتەوەی كوردستان خۆی داڕێژەری بێت. ئەمەش وایكردووە كە لەم ڕۆژگارەدا زیان بە پەیوەندی نێوان چیا و مرۆڤی كوردستانی بگات.
لەم بوارەدا لە باكوور و ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی كوردستان، دیدگەی مرۆڤی كوردستانی بۆ چیاكان دەوڵەمەند و بەبایەخە، بەڵام ڕێگەی پێنەدراوە كە بچێتە ناو سیاسەتێكی گشتی نیشتیمانییەوە. لەبەرابەردا، لە باشووری كوردستان بەهۆی بوونی حكومەتی هەرێم زۆر گرنگە چیاكان بخرێنە ناو چوارچێوەی سیاسەتێكی گشتیی نیشتیمانییەوە، كە تانوپۆی ئەم لایەنە گرنگەی ژیانی مرۆڤی كوردستانی دەستنیشان بكات و بخرێتە ڕیزی گرنگی پێدانی جیهانییەوە.
لە گرنگترین ئەو هەنگاوانەی كە بۆ سیاسەتی گشتیی چیاكان لە باشووری كوردستان پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجامی بدات، ئەمانەن:
یەکەم، سەرژمێرییكردن و ناونووسكردنی سەرجەم چیاكانی سنووری فەرمانڕەوایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان.
دووەم، دانانی پێوەری نیشتیمانی بۆ پلەبەندكردنی چیاكان و ڕیزبەندكردنیان.
سێیەم، ناونووسكردنی سەرجەم چیا هاوبەشەكانمان لەگەڵ ڕۆژهەڵات و باكوور و ڕۆژئاوای كوردستان.
چوارەم، دیاریكردنی سەرجەم سنوورە سروشتییەكان كە چیاكانی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ جیادەكاتەوە.
پێنجەم، دامەزراندنی دەزگای پاراستن و چاككردن و گەشەپێدانی ناوچە چیاییەكانی كوردستان.
شەشەم، دابینكردنی بوودجەی ساڵانەی گەشەپێدانی ناوچە چیاییەکان.
حەوتەم، دیاریكردنی ناوچەی پارێزرا و لە چالاكی پیشەسازیی و مرۆیی لە ناوچە چیاییەكان.
هەشتەم، دامەزراندنی دەزگای كۆكردنەوە و پاراستن و تۆماركردنی كەلەپووری ناوچە چیاییەكان.
نۆیەم، پۆلێنكردنی ناوچەكانی نیشتەجێبوون لە هەرێمی كوردستان بۆ ناوچەی چیاكان، پێدەشتەكان، شارەكان، كە ئەمە سوودی گرنگی بۆ نەخشەی گەشەپێدانی هەرێم دەبێت.
دەیەم، قەدەغەكردنی تەواوەتی ڕاوكردن لە ناوچە چیاییەكان.
یازدەم، دانانی پاسەوانی ژینگەیی لە ناوچە چیاییەكان بە سوودوەرگرتن لە خەڵكی ناوچەكە و تەكنۆلۆجیای سەردەم.
دوازدەم، دیاریكردنی ڕۆژی چیا لە كوردستان كە ئامانج و كارەكانی هاوتەریب بن لەگەڵ ئامانجە گشتییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بە مەبەستی كۆكردنەوەی هاوكاری فرەجۆر بۆ پاراستنی چیاكان.
سێزدەم، زیادكردنی بەشە وانەی زانستی و هۆشیاریی تایبەت بە چیاكان لە پڕۆگرامی وانەكانی قۆناغە جیاوازەكانی خوێندندا.
چواردەم، ئەنجامدانی ڤێستیڤاڵی ساڵانەی بەرهەمە چیاییەكان.
پازدەم، زیادكردنی سیمبولی چیا/شاخ بۆ ناو لۆگۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان.
شازدەم، دامەزراندن و دروستكردنی سەنتەری توێژینەوەی زانستی لە بەشی زانستی جوگرافیای سەرجەم زانكۆكانی كوردستان.
حەڤدەم، دەركردنی پەیڕەوی پاراستنی فرەجۆریی زیندەیی ناوچە چیاییەكان.
هەژدەم، ڕووپێوکردنی تەواوی چیاکانی کوردستان و دیاریکردنی ناوچە وشکەکان و پڕدارەکان و سەوزاییەکان و بەفراوییەکان و باراناوییەکان و جۆری دارەکان هتد…
ئەم هەنگاوانە و چەندین هەنگاوی دیکەی گرنگ هەن كە دەكرێت چیاكان بخاتە نێو ستراتیجییەتی سیاسەتی گشتیی هەرێمی كوردستان و ببێتە خاڵی وەرچەرخانی تێڕوانین بۆ چیاكان و بڵاوكردنەوەی كلتوری ژینگەپارێزیی كە لەمڕۆدا بۆتە پرسێكی نیشتیمانسازی لە جیهاندا.
ئەنجام
چیاكانی كوردستان بەشێكی گرنگی پێكهاتەی ژیان و ژیاری نەتەوەی كوردستانن، بەبێ بوونی چیاكان نەتەوەی كوردستان لە تەواوی خاکەکەی لە سەرجەم لایەنەكانەوە دەكەوێتەبەر مەترسیی هەمەلایەن. لە هەرێمی كوردستانیش چیاكان لە پارێزگاكانی دهۆك و هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجە، شوێنی نیشتەجێبوون و سامانی ئابووری و سەرچاوی ژیانی بەشی هەرە زۆری دانیشتوانەكەین. بەبێ چیاكان و گرنگییەكەی مەترسیی لەسەر شارەكانی وەك كەركوك و موسڵ و باشووری ڕۆژئاوای باشووری كوردستان دروست دەبێت. بۆیە دانانی سیاسەتێكی گشتییی فرە ڕەهەند لەمبارەیەوە، ئەركێكی گرنگی هەرە لە پێشینەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، كە دەبێتە بنەمایەكی گرنگ بۆ ئایندەی خاك و گەلی كوردستان.
