ئەم زنجیرە بابەتە تەرخان دەكرێت بۆ سەرنج خستنە سەر ڕۆڵی نەرێنی گوتاری ڕۆژهەڵاتناسەكان- كوردناسەكان، لە پەیوەند بە پرسی نەتەوەی كورد و داتاشینی ناسنامەیەکی ساختە بە مەستی لەكەداركردن و بەكەمتەماشاكردنی مرۆڤی كورد لەلایەك و ڕەوایەتیدان بە سیستەمی داگیركاریی و تێزە داهێنراوە پاڵپشتیكراوەكانی لە بەرژەوەندی كۆڵۆنیالیزمی ڕۆژئاوایی لە ڕۆژهەڵات.
لەگەڵ شەپۆڵی داگیركاریی ڕۆژئاواییەكان بۆ ڕۆژهەڵات، بە تایبەت لەدوای شكستی دەوڵەتی عوسمانی لەبەردەم هێرشی ئەوروپییەكاندا، دەوڵەتانی ڕۆژئاوا؛ بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ئەڵمانیا و چەند وڵاتێكی دیكە، سیاسەتی داگیركارییان بۆ ناوچەكانی ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیی دەستپێكرد. لەناو ئەو دەوڵەتە ڕۆژئاواییانەدا بەریتانیا هەر لەسەرەتاكانی سەدەی بیستەمەوە بەهۆی باڵادەستی لە ناوچەكانی ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی، خۆی خزاندە ناوچەكە، پێگە سەربازیی و دەسەڵاتە سیاسییەكەی لە هیندستان دا هاوكاربوو بۆ زووتر زاڵبوون بەسەر ڕۆژهەڵاتدا بەشێوەیەكی گشتی.
دەتوانرێت بەریتانیا بە یەكەم وڵاتی ڕۆژئاوایی دابنرێت كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا بەهێزی سەربازیی و چەكداریی بەكرێگیراو هاتبێتە ناو میسۆپۆتامیا (عێراق و كوردستان). هاتنی سوپای ئینگلیز لە باشووری “عێراق”ـەوە، سەرەتای هەڵمەتی داگیركاریی ئەو وڵاتە بوو بۆ ڕاوەدونانی سوپای عوسمانی و داڕشتنەوەی ناوچەكە بەگوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆی.
یەكێك لە خاڵە جیاكەرەوەكانی سیستەمی داگیركاریی بەریتانیا لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی، بریتی بوو لە پشتبەستن بە “زانیاریی و ناسەوانی” بۆ ئاسانكردنی كاری هێزی سەربازیی. واتە، لەم ڕێگەیەدا ئەگەر بەریتانییەكان زانیاریی و ناسەوانی (معرفة)یان لەبارەی ناوچە و شوێن و بنەماڵەیەكەوە سوودی بۆ داگیركاریی هەبووبێت، كەمتر پشتیان بە هێزی ڕەقی سەربازی و بۆمب و فڕۆكە بەستووە. هەر ئەم خاڵی جیاكەرەوە ڕەهەندێكی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووری بە سیستەمی داگیركاریی بەریتانیی بەخشیوە، كە بۆتە هۆی بەجێهێشتنی كاریگەریی درێژخایەن و جومگەیی لەو ناوچانەی كە داگیری كردوون. بۆ بەڵگاندنی ئەمە دەتوانین ئەوە بهێنینە بەرباس كە سەرباری ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی خۆی وەك “خەلافەتی ئیسلام” دەدایە قەڵەم و لەپێناو ئیسلام دا فراوانكارییەكانی دەكرد، بەڵام لە هەموو ناوچەكانی ژێردەسەڵاتیدا گەلانی عەرەبی موسڵمان و كورد و پێكهاتەكانی تریش تێكڕا دژ بە سیاسەت و حوكمڕانی عوسمانییەكان بوون و ڕادەپەڕین. لە نموونەی هەرە دیاری ئەو شۆڕشانەی دژ بە دەسەڵاتی خراپەكاری عوسمانییەكان كراوە، شۆڕشی عەرەبی بەڕێبەرایەتی شەریف حوسێنی كوڕی عەلی بوو کە لە حوزەیرانی ١٩١٦ دەسەڵاتداری سەرەکی بوو لە حیجاز (سعودیەی ئەمڕۆ). دیارە شۆڕشەکە بە پشتیوانی بەریتانییەكان بوو. ئەمە لەكاتێكدا ئەگەر لە ڕووی كردەییەوە لێكدانەوەی بۆ بكەین دەبێت بپرسین: چۆن حیجازی ڕووگەی موسڵمانان بە پشتیوانی بەریتانیا دژ بە دەوڵەتی عوسمانی کە بانگەشەی خەلافەتی ئیسلامیی دەكرد، شەڕ دەكات؟
وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەمانباتە سەر ئەنگێزەی لەدایكبوونی ئەم زنجیرە وتارە كە دەمانەوێت لەڕێگەی سیاسەتی كۆڵۆنیالیزم و داگیركاری هەمەلایەنەی ڕۆژئاواییەكان/بەریتانیا و سیاسەتی ستەمكارانەی داگیركاریی دەوڵەتی عوسمانی و لێجێماوەكانی باس لەو وێنە و ناسنامە داتاشراوە بكەین كە لەم ناوچەیەدا بۆ كورد دروستكراوە. ئەم ناسنامە بەشدار بووە لە دروستكردنی نەهامەتیەكانی کورد لە ڕابردوودا، بەڵام ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەگەر نەتەوەی كورد هۆشیاربوونەوەیەکی قووڵ نەهێنێتە ئاراوە ئەوە بۆ داهاتووش هەمان مەترسی و کاریگەریی هەر دەمێنێت.
دروستكردنی ئەم ناسنامە داتاشراوە لەڕێگەی ئەو “دابەشكارییە ناسنامەییە”یە كە بەریتانیا لەم ناوچەیەدا لە ڕوانگەی زانستەوە بە زەبری هێز هێناویەتەكایەوە، ئەویش ڕۆڵی زانستی ڕۆژهەڵاتناسیە (Orientalism) لە پێدانی ناسنامە بە گەلانی ناوچەکە و دیاریكردنی چارەنووسی نەتەوەكانە لەسەر پێدراوەكانی زانستی ڕۆژهەڵاتناسی.
لەم نێوەندەدا گێرترود مارگرێت لوسیان بێڵ (1868-1926)، ناسراو بە “میس بێڵ”، كە ژنە سیاسییەكی شوێنەوارناس و و گەڕیدە و سیخوڕ و ڕۆژهەڵاتناسی بەریتانییە، ڕۆڵێكی سەرەكیی لە داتاشینی ناسنامەی ساختە و داتاشراو بۆ كورد و دروستكردن و نەخشاندنی دەوڵەتێكی ناسروشتی بۆ عەرەبی عێراق هەبوو. ڕۆڵی ئەم ژنە لە نامەكانیدا، كە بەشێكن لە نووسینەكانی، لەبارەی كوردەوە دەردەكەوێت.
نامەكانی میس بێڵ، لە كتێبێكدا بەناوی “كورد لەنامەكانی میس بێڵ” دا لە ٢٠١٦ بڵاوکراوەتەوە کە لەلایەن محەمەد حەمەساڵح تۆفیق دا کۆکراوەتەوە. لەم كتێبەدا وێڕای پێشەكی وەرگێڕ، كە ناساندنێكی وردی “میس بێڵ”ە لە هەموو ڕووێكەوە، ئەوا ٧٦ نامەی ئەو ژنە سیاسیی و سیخوڕ و شوێنەوارناس و گەڕیدەیەی خستۆتەڕوو، كە بەشێكن لە نامەكانی كە لە سەردەمی گەڕان و بوونی لە میسۆپۆتامیا بۆ ماڵی باوكی نووسیویەتی، وەرگێڕ كاری لەسەر ئەو نامانە كردووە كە پەیوەستن بە “كورد”ەوە.
هەوڵی تێگەیشتن لە ناوەڕۆك و مەبەست و نیازی نامەكانی “میس بێڵ” و نووسینی ڕۆژهەڵاتناسەكانی دیكەی قۆناغی سەرەتای جەنگی یەکەمی جیهانی، ئەركێكی گەورە و لەپێشینەی خوێندەواری كوردە بۆ گومان خستنەسەر و بەدرۆخستنەوە و هەڵوەشانەوەی ئەو تێزە درۆیانەی كە لەسەر كورد دروستكراون. ئەمەش لەبەر چەند هۆكارێك، یەکەم، ئەو نووسینانە لەڕێگەی دەزگا سیاسییەكانی بەریتانیاوە لە نۆبەرەی ئەو نووسینانە بوون كە وەك سەرچاوەی زانست و ناسەوانی (مەعریفە) گەیشتووە بە تاكی كورد. دووەم، هەتا ئێستا بەشێكی زۆری خوێندەوارانی كورد لە ئاستی زانكۆ و خوێندنی باڵادا تێزی ڕۆژهەڵاتناسەكان وەك بەڵگەنەویستێك لەبارەی ناسینی كورد دەخەنەبەرباس، كە ئەمەیان نزیكە لە كارەساتەوە. ئەمە جگە لەو سیحر و جادووەی بەریتانییەكان بەناوی پێشخستنەوە فێڵ و تەڵەكەیان لە كورد كردووە. بۆ نموونە، دەسەڵاتی داگیركەری بەریتانیا لە سلێمانی لەدوای دوورخستنەوەی مەلیکی كوردستان شێخ مەحمود، ڕۆژنامە ڕووزەردەكەی خۆی ناودەنێت “پێشكەوتن”. بەڵام ڕێگەی سەرخستنی ئەم تەڵەكەیە بەكارهێنانی زمانی كوردییە لەبری زمانی بێگانە، ئەم ستراتیجە كە بۆ لەخشتەبردنی كورد بووە لەبەر چاوی كاڵی كورد نەبووە، بەڵكو لەبنەڕەتدا ڕۆژنامەی پێشكەوتن زمانحاڵی دەسەڵاتی سیاسیی ئینگیز بووە، لەوكاتەشدا ئینگلیز داگیركەر بووە، ئیتر بە چ پێوەرێك مرۆڤی هۆشیاری كورد ئەو هەوڵە بە گرنگ بزانێت؟ لەمباریەوە مامۆستا ڕەفیق حیلمی، سەرباری ئەوەی خۆی نووسەرێكی ڕۆژنامەی “پێشكەوتن” بووە، بەڵام دەڵێت: “خەڵك بە چاوێكی سووكەوە دەیانڕوانییە ئەو ڕۆژنامەیە”.
لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر ناوەڕۆكی نامەكانی میس بێڵ بە ڕووداوەكانی باشووری كوردستان ببەستینەوە ئەوا زۆر بەسانایی ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە كە میس بێڵ، ڕقێكی بێئەندازەی بەرامبەر بەو كوردە شۆڕشگێڕ و سەربەخۆییخوازانە هەبووە كە نەچوونە ژێر كاریگەریی سیاسەتی داگیركاریی ئینگلیزەوە. میس بێڵ لە چەندین شوێندا پەسندی چەند كەس و بنەماڵەیەكی كورد دەكات، بەڵام بەڕوونی ئەو پەسندانە ئەوانە دەگرێتەوە كە لەگەڵ ئینگلیز هاوڕابوون. ئەو بۆ سەرخستنی پیلانەكەی “دروستكردنی دەوڵەتێك بۆ هاوپەیمانەكەیان؛ بنەماڵەی شەریفی مەككە” لە میسۆپۆتامیا دا هاوشێوەی ئوردون لە شام دا، پشتی بە زانستەكانی شوێنەوارناسی و ڕۆژهەڵاتانسی بەستووە. تێگەیشتنەکانی ئەو لەدواجاردا لە كۆنگرەی قاهیرە دا پەسەندكراوە و پیلانی بەستنەوەی باشووری كوردستان بە “عێراق”ـەوە بە قەڵەمی میس بێڵ، لەسەر نەخشە كێشراوە. ئەم تێزەش بە دروستكردنی چەندین سیاسەت (policy) لە ڕووی ئابووری و سیاسیی و سەربازی چەسپێنراوە.
میس بێڵ پۆستی “سكرتێری ڕۆژهەڵات”ی لەلایەن پێرسی كۆكسەوە لە ١٠ ی ئازاری ١٩١٧ دا پێدرا. لەپاش ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی، میس بێڵ بۆ ئامادەكردنی ڕاپۆرتێكی شیكاری لەسەر بارودۆخی میسۆپۆتامیا دەستنیشان كرا. ئەویش لەماوەی دە مانگدا، ڕاپۆرتێكی دوور و درێژی بەناونیشانی: “پێداچوونەوەی بەڕێوەبردنی مەدەنی لە میسۆپۆتامیا” ئامادەكرد، دواجار ئەم ڕاپۆرتە بوو بە سیاسەتی ڕەسمی بەریتانیا لە عێراق دا.
هەتا ئێستا زۆرینەی خوێندەوارانی كورد، بە بێئاگا یان بە مەبەست، خۆیان لەو ڕاستییە بە دووردەگرن كە دروستبوونی دەوڵەتی عێراق و لكاندنی ویلایەتی موسڵ (باشووری كوردستان) بە سیاسەتێكی بنەڕەتی ئینگلیز بزانن، کەچی دێن بە هەندێك ڕووداو و لێكەوتەی سیاسی لاوەكییەوە دەیبەستنەوە. لەم بوارەدا هزری چەپ لە كوردستان دا ڕۆڵی هەرە نێگەتیڤی بینیوە. چەپی كورد لە ڕووكەشدا دژ بە سیاسەتی كۆڵۆنیالیزمی ڕۆژئاواییە، بەڵام لە هەناودا بە ڕەخنەگرتن لە پێكهاتەی شۆڕشەكانی كوردستان و هێنانەوەی تێزی نەزۆكی بیریارە چەپەكان بۆ بارودۆخی كوردستان خزمەتێكی زۆریان بە فەرهەنگی كۆڵۆنیالیزمی ڕۆژئاوایی و داگیركەری عێراقی كردوە.
لە خراپییەكانی ئەو تێزانەی كە ڕۆژهەڵاتناسەكان، بەتایبەت میس بێڵ، سەبارەت بە كورد بەرهەمیان هێناوە؛ ناوهێنانی كوردە بە خێڵ و یاخیی و كۆچەری و ئاژاوەگێڕ و چەندین ناتۆرەی دیكە، كە هەر یەكێك لەم ناوانە لە كلتوری ڕۆژئاوایی دا كە لانكەی دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەییە، جۆرێكە لە بێبەشكردنی هەندێک گرووپی ئیتنی و نەتەوە لە ماف و شارستانییەت. ناوهێنانی نەتەوەی كورد وەك “خێڵێك”، بۆ نموونە، لە نامەی ژمارە هەشت (تەماشای كتێبی “كورد لە نامەكانی میس بێڵ دا” بکە) بانگەشە بۆ ناوزڕاندنی كورد وەك ناشارستانییەك دەکات.
ئەو لە دوای ڕووداوەكەی كفری؛ كوشتنی ئەفسەرێكی داگیركەری بەریتانیی لەلایەن كوردە شۆڕشگێڕەكانی كفری، دەڵێت: “… خێڵەكان نایانەوێت ببنە بەشێك لە دەوڵەتێكی یەكگرتوو، شارەكانیش بێ ئەمە بەڕێوەناچن، كەواتە چۆن پشتگیری توخمەكانی سەقامگیریی بكەین و بیانپارێزین و لەهەمانكاتیشدا بیگونجێنین لەگەڵ باری ئابووری وڵاتەكەدا، چونكە حكومەتێكی مەرکەزی نابێت ئەگەر كەس باج نەدات و زۆرینەی دانیشتوان نەیانەوێت باج بدەن.”
دەتوانین زۆر بەڕوونی ناوەڕۆكی ئەم نامەیە كە پێش زیاتر لە ١٠٠ ساڵ لە ئێستا نووسراوە، بە بنەمای ئەو كێشە نەگریسانەی ئەمڕۆی كوردستان بزانین كە تا ئێستا نەتەوەی كورد لەگەڵ دەوڵەتی عێراق دا پێوەی دەناڵێنێت. ئەم تێزە، بەهەمیشەیی كوردستان (ناوچەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی بەغداد) وەك سەرچاوەی باج و دارایی، كۆڵەگەی سەقامگیریی، بازرگانی، بۆ عێراق تەماشا دەکات و دەھێڵێتەوە. هاوکات، پێشنیازی گونجاندن (توطین) ی ئەو ناوچانەی نایەنە ژێر كۆنتڕۆڵ دەكات. ئەمەش پێش ١٠٠ ساڵ زیاتر ڕوویدا كاتێك بە بازرگانەكانی كوردستانیان دەگوت “ئەی توتنەكەتان بە كێ دەفرۆشن؟”، ڕێک وەک ئەوکات، ئەمڕۆ تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق، دەڵێت “ئەگەر مووچەی هەرێمی كوردستان (توطین) نەكرێت یەك فلس نانێرم”، كە لە هەناودا “توطین” جگە لە وەرگێڕانە سادە ڕووكەشەكە، گۆڕین و نەهێشتنی سیستەمی فیدڕاڵییە بە سیستەمی ناوەندیی.
